Ons Erfdeel. Jaargang 23

Het Vondeljaar 1979.

In 1979 was het 300 Jaar geleden dat Joost van den Vondel op 92-jarige leeftijd is overleden. Het lijkt me wel aardig een kleine balans op te maken van het Vondeljaar 1979.

Lange tijd in het verleden heeft Vondel gegolden als de grote dichter-dramaturg wiens werk steeds op het toneelrepertoire stond en die althans zeker voor een jaarlijks evenement in de Amsterdamse Stadsschouwburg zorgde waar op Nieuwjaarsdag de opvoering van zijn Gijsbrecht van Aemstel plaats vond. Maar eind jaren zestig is aan die traditie een einde gekomen, mede door een incident tijdens de opvoering toen het weggedragen lijk van Arend van Aemstel van de baar viel wat grote hilariteit in de zaal teweegbracht. Toen viel ook het doek en kwam er een einde aan de nieuwjaarstraditie, die Cariel Briels nog wel eens nieuw leven heeft willen inblazen, zonder veel succes evenwel. Enkele jaren geleden heeft het ‘Publiekstheater’ nog eens een bewerkte Gijsbrecht op de planken gebracht en ook de toneelgroep ‘Theater’ speelde in het seizoen 1971-'72 een bewerking van Lucifer en Adam in Ballingschap, samengevoegd onder de titel De eerste opstand. Verder bleef Vondel in de kast.

Afgelopen jaar herdacht Nederland de 300ste sterfdag van Vondel. De posterijen hebben een gedenkzegel uitgegeven met daarop het timpaan van de schouwburg en daaronder de regels van Vondel: ‘De wereld is een speeltoneel / Elk speelt zijn rol en krijgt zijn deel.’ en verder de enigszins misleidende vermelding ‘Vondel 300 jaar’.

De K.R.O.- en N.C.R.V.-radio hebben programma's aan hem gewijd en het ‘Publiekstheater’ speelde Lucifer. Uiteraard wordt verderop in deze kroniek uitvoeriger ingegaan op deze voorstelling, maar eerst iets over de radio-uitzendingen, tenslotte heeft het hoorspel in welke vorm dan ook met drama te maken.

De K.R.O. had drie Vondelavonden geprogrammeerd, telkens op een dinsdagavond (20 en 27 nov. en 4 dec. 1979) samengesteld door Jan Starink. Het eerste programma was een documentaire rond de Vondelfeesten van 1937 bij de viering van de 350ste geboortedag (niet sterfdag zoals in het programmablaadje stond aangegeven). Het werd aangekondigd

[p. 440]

Uit ‘Lucifer’ van Vondel. Op de voorgrond Sigrid Koetse, Josée Ruiter, Carol Linssen, Marjolein Verwijnen.

als een studie in taalgebruik op basis van geluidsmateriaal uit het Historisch Archief met reportages uit de jaren dertig van toespraken ter gelegenheid van de Vondelherdenking door Molkenboer, verder een reportage vanuit Rome ter gelegenheid van de pauskroning, een toespraak tijdens een politieke manifestatie en een opname van o.a. de rei der Luciferisten scanderend gedeclameerd door Jan Musch. Het geheel was 50 jaar na datum een mooi staaltje van barok-taalgebruik dat geheel aansloot bij de Vondeliaanse traditie. En dat zou dan een verklaring zijn waarom Vondel 50 jaar geleden nog springlevend was en nu niet meer.

Het tweede programma was een historisch klankbeeld-hoorspel over Amsterdam, de kunst van winst en welvaart in de jaren 1654-1655, waarin pest en armoede het volk teisterden, terwijl de magistraat goede sier maakt met Vondel als lofpoëet, o.a. bij de Inwijdinge van het Raadhuis. Vondel als dichter van het regentendom wiens winst en welvaart hij uitbundig bezingt. Een kritische kanttekening dus bij Vondel en zijn engagement. Het derde programma was een radiobewerking van het niet zo bekende treurspel van Vondel: Maria Stuart of Gemartelde Majesteit, een drama uit 1646. Het geheel was helder gehouden door de grote lijn van het stuk te volgen, namen te verduidelijken door rang-en functie-aanduidingen en het eigenlijke bodeverhaal uit het vijfde bedrijf over de terechtstelling van Maria Stuart was een soort directe radioreportage met o.a. rechtstreeks de stem van de ter dood veroordeelde. Dit gaf aan het geheel een bijzonder dramatisch effect.

De N.C.R.V. bracht op 3 december als luisterspel: De Leeuwendalers, een allegorie geschreven door Vondel naar aanleiding van de Vrede van Munster in 1648. Ook hier had men in de tekst gesnoeid en was het geheel een interessant luisterspel. Of de luisterdichtheid erg groot was durf ik te betwijfelen maar dat is natuurlijk geen criterium als het om een historisch document gaat.

De radio had dus aan Vondel gedacht en ook het ‘Publiekstheater’ bracht een zeer bijzondere opvoering van het barokstuk bij uitstek van Vondel, Lucifer van 1654. Zij deed dit in een opmerkelijke regie van Hans Croiset in samenwerking met Laurens Spoor, Frank Raven (decor). Herman van Elteren (kostuums), en Guus Rekers (tekstbewerking). In de rubriek Hollands Dagboek (N.R.C. van 22-12-1979) schrijft Croiset o.a.: ‘...hoezeer het toneel zich ook moet schamen dat het 25 jaar na de laatste Lucifer (van de roemruchte Ned. Com.) pas aan een nieuwe enscenering toe is’. En hij kwam met een nieuwe enscenering waarin kunst en vliegwerk in de meest letterlijke zin niet ontbraken.

Eerste blik vanuit de zaal een groot voordoek met de afbeelding van de bekende titelprent ontworpen voor de eerste uitgave van Lucifer (1654). waarschijnlijk door Salomon Saverije. (Zie: Ik probeer mijn Pen, atlas van de Nederlandse Letterkunde, Lodewick-De Moor-Nieuwenhuijzen, Amsterdam 1979, blz. 48, afbeelding 59). Voordoek omhoog, open ruimte met op de achtergrond glazen schuifdeuren waarachter fel licht en wanneer deze deuren geopend werden, voor opkomst van Gabriel, Michaël of Rafaël als afgezanten van de allerhoogste, was er een steile trap te zien en klonk er ‘gewijde’ muziek van Monteverdi. Op de voorgrond was op de grond een hel verlicht roosvenster dat uitzicht bood aan de hemelbewoners op de aarde en waaruit Apollion opstijgt als hij in het begin van het stuk van zijn reis naar de aarde terugkeert. Hij doet dan verslag van de gelukkige staat waarin Adam en Eva in het aards paradijs verkeren, wat de jaloezie opwekt van Lucifer en zijn aanhang, een jaloezie die later uitgroeit tot hoogmoed en verzet tegen God met hun rampzalige ondergang tot gevolg. Maar voor het zover is, hebben grote schommels diverse keren over het to-

[p. 441]

neel gezweefd om in vliegend ritme voor- en tegenspraak te onderstrepen en is Lucifer gezeten op een hoog buisstaketsel de voorzaal binnengerold. ‘Gij snelle geesten, houdt nu stand met onze wagen’, zo begint zijn toespraak bij het begin van het tweede bedrijf waarin hij zijn bedenkingen tegen Gods raadsbesluit uiteenzet. En zijn statement: ‘liever d'eerste Vorst in een lager hof / Dan in 't gezaligd licht de tweede of nog een minder.’, is de aanzet tot zijn hopeloze strijd. Het toppunt van het vliegwerk wordt in het stuk bereikt als Uriël en later Michaël in het vijfde bedrijf verslag uitbrengen van de afloop van de strijd, hangend aan dikke touwen die uit de achterwand worden gescheurd, een knap stukje tarzanwerk, zwevend hoog boven het toneel. Als u zich dan nog verder voorstelt dat de engelen niet in gebruikelijke vleugelkledij of als geharnaste helden op het toneel rondlopen of zweven maar in een soort zwart rokkostuum met dophoed, dan begrijpt u welk een krachttoer men heeft uitgehaald om deze Lucifer op de planken te brengen. En toch, het werkte, men zat geboeid te luisteren en te kijken en de voorstelling trok volle zalen, althans op 14 jan. 1980 in Tilburg.

De ongeveer gelijke uitmonstering van zowel goede als slechte engelen maakte het soms moeilijk om uit elkaar te houden wie wie was. Michaël (Alexander van Heteren) kwam met zijn wat fatterige kledij meer over als een soort playboy dan als een veldheer, terwijl de figuur van Gabriel (Ton Lutz) meer de strengheid en discipline had van een aanvoerder. Bijzonder was wel de geslepen, sluwe figuur van Belzebub (Jan Retel). Het laatste bedrijf had men drastisch bekort en de laatste scène waarin de val van Adam en Eva werd aangekondigd, was bijzonder spectaculair door de naar voren schuivende trap van achter de schuifdeuren en de neervallende brokstukken. Deed mij even denken aan een slotbeeld van de V.P.R.O.-televisie. Een verrassend moderne Vondel dus. Met zeker ook geen hoogdravende tekstbehandeling, waarbij met name de kronkelend en buitelend uitgesproken beroemde rei der engelen: ‘Wie is het, die zo hoog gezeten, zo diep in 't grondeloze licht’ met als slot: ‘Heilig, heilig nog eens heilig...’ voor de oudere Vondelkenners wel erg verrassend moet zijn overgekomen. Wat men allemaal met de tekst heeft gedaan, kan men nalezen in het boekje nr. 29 uit de toneelserie van Publiekstheater waarin de integrale tekst is opgenomen met doorhalingen en veranderingen. Een opmerkelijke toneelgebeurtenis in een wat mager Vondeljaar.

Piet Simons.