Ons Erfdeel. Jaargang 23

[p. 435]

Beeldende kunst

Spontane reacties in experimentele samenwerking.

De facsimile herdruk van de verzameling tekst-tekeningen Goede morgen Haan door Gerrit Kouwenaar en Constant Nieuwenhuys verscheen bijna dertig jaar na de originele uitgave vrijwel tegelijk met een nieuw boek waarin de samenwerking van Karel Appel met Pierre Alechinsky tot uiting komt. Deze beide uitgaven zijn aanleiding om wat dieper in te gaan op de contacten in en na de experimentele beweging.

Constant en Kouwenaar.

De schilder Constant Nieuwenhuys kende Gerrit Kouwenaar uit zijn academietijd. In de oorlog, toen zij korte tijd in Bergen woonden, zagen zij elkaar geregeld. Constant, die af en toe versjes schreef, wilde enkele dichters bij de Experimentele Groep betrekken en vond via Kouwenaar Lucebert en Jan G. Elburg. In het tweede nummer van Reflex, waarin Lucebert als dichter debuteerde, publiceerde Kouwenaar behalve een gedicht het artikel Poëzie is een realiteit, Hij wees daarin op de bezwering en associatieve samenstelling als elementen van de poëzie die de uiting was van de menselijke behoefte tot creatief werkzaam zijn.

Begin november 1948 was Constant met Appel en Corneille en representanten van experimentele groepen uit Denemarken en België uitgenodigd voor de surrealistische conferentie van de avant-garde kunst in Parijs. Daar maakte hij voor 't eerst kennis met woordschilderingen, die Christian Dotremont en Asger Jorn ‘te velde’ hadden gemaakt, kleine doeken waarop zij woorden en beelden vermengden. Ze lieten die op de tweede en derde dag van de conferentie zien. Op 8 november 1948 richtten deze kunstenaars Cobra op.

Bij een bezoek aan het atelier van Constant, in het voorjaar van 1949, liet deze aan Kouwenaar een waskrijttekening zien ‘waarop nog veel wit was gebleven’, waarna de dichter in enkele ogenblikken het blad met poëzie vulde. Het gedicht Elba verscheen, opgedragen aan Constant, in Kouwenaars eerste experimentele bundel Achter een woord van 1953.

In die dagen, april 1949, ontstond op dezelfde wijze Goede morgen Haan, dat onlangs door Querido werd heruitgegeven. Constant schilderde en Kouwenaar dichtte op vellen boterhampapier die tot bladzijden werden versneden en in fototypieprocedee tot dertig exemplaren vermenigvuldigd met de hand werden ingekleurd, genummerd en gesigneerd en door de Experimentele Groep uitgegeven.

Goede morgen Haan is het resultaat van de spontane samenwerking van twee verwante experimentele kunstenaars en de directe expressie van hun behoefte tot creatief bezig zijn. Het boekje van veertien bladzijden vertoont alle kenmerken van de vrije experimentele uitingsdrift. In de schilderingen van Constant herkent men het aan Miró ontleende laddertje naar de vrijheid, de korte handen met vier brede vingers, de opengesperde ogen en de niemand ontziende wielen waarmee de verschrikkingen van de oorlog primitief zijn uitgedrukt op een wijze die de beroemde etsen van Goya of de expressie van een Van Gogh in herinnering brengt. Daarnaast staan de vrolijke fabeldieren die we eveneens tegenkomen in de Deense kunst van Jorn en Pedersen, in felle springlevende kleuren. ‘Het schilderij is een dier, een nacht, een schreeuw, een mens of dat alles samen,’ schreef Constant in het ‘Manifest’. Zo zijn Kouwenaars gedichten ‘de registratie van een nieuwe universele creativiteit’ met de kanonnen van gisteren maar de atoombom vandaag,

‘Goede Morgen Haan’ door Gerrit Kouwenaar en Constant Nieuwenhuys. Uitgave: Experimentele groep in Holland, Amsterdam, 1949.

met de ‘grappige grapefruit’ en de ‘stevige meisjes’.

Het boekje bevat in naïeve vorm elementen uit het werk van Constant zoals die later in zijn structuren voor de speelstad Nieuw Babylon met meer visie gestalte kregen. Het is ‘een ironische reactie op de dogmatiek en is doortrokken van de tijdgeest, de vredesbeweging en koude oorlog, waarop het een vrolijke satire vormt’, zeggen de makers in een recent vraaggesprek in de Haagse Post van 10 maart 1979.

Enige jaren nadat het boekje voor f. 2,50 aan vrienden en kennissen was uitverkocht zei Kouwenaar van Constant: ‘er zijn maar weinig schilders met wier werk ik mij zó verwant voel’. Kouwenaar had uitgerekend dat hij Constant toen tien jaar kende. ‘Ik ontmoette hem voor het eerst, naar ik meen op de Magere Brug, het was mooi zomerweer en in de Amstel lagen Schnellboote. Constant droeg toen tamelijk lang haar en een melancholieke knevel. Hij droeg een wonderlijk paarsachtig pak, dat hem te wijd was en grote hoge schoenen over blote voeten, zoals sommige heertjes op prenten van Dubout. Ik bewonderde hem al dadelijk. Hij woonde

[p. 436]

Appel en Alechinsky: ‘Met twee penselen XVI’, 1976. Oostindische inkt op Cansonpapier geplakt op linnen. Gemaakt in Alechinsky's atelier te Bougival bij Parijs.

in die dagen in de Pijp en hij rookte uit een rood-stenen pijpje, waarvan de kop een grijnzend duivelsgezichtje vertoonde... Dat is tien jaar geleden.’

Inmiddels was Cobra, waarin de Experimentele Groep in Holland na de rel in het Stedelijk Museum van Amsterdam van 1949 opging, in 1951 officieel opgeheven. Maar de geest werkte nog lang door. Daarvan is zojuist een nieuw bewijs geleverd.

Met twee penselen.

Geheel overeenkomstig de werkelijke betekenis van Cobra begonnen Alechinsky en Appel in 1976, beïnvloed en gestimuleerd door elkaar, te werken. In het atelier van Alechinsky in Bougival bij Parijs ontstonden gemeenschappelijk met oostindische inkt op papier gemaakte tekeningen die daarna op linnen werden overgebracht. In 1977 kwam daar een aantal inktschilderingen bij en in 1978 tekenden de beide kunstenaars samen op het atelier van Appel in New York. Hun koöperatie rezulteerde in tentoonstellingen in Parijs, Brussel, Oostende en Dordrecht, vanaf najaar 1978 tot juli 1979. De beelden van de wederzijdse stimulansen inspireerden Hugo Claus tot bijpassende gedichten. Er verscheen een boek in drie edities, een Franse, Nederlandse en Engelse, ingeleid door Christian Dotremont, met in de luxe uitgave drie verschillende etsen van de kunstenaars gezamenlijk.

Appel en Alechinsky aan het werk in het atelier van laatstgenoemde in Bougival bil Parijs.

‘Zwart’ of ‘Encre à deux pinceaux’ telt 25 afbeeldingen en gedichten en bevat verder 38 atelierfoto's en 20 gereproduceerde tekeningen met korte verzen van Claus.

Appel en Alechinsky zijn in deze serie schilderingen te herkennen door de individuele expressie: de eerste is meer de verver, de man van het groot opgezette vlak, de tweede spreekt zich uit in de tekening, de lijnvoering. Zo vullen zij elkaar aan in figuren met Appels opengesperde ogen en sterke contouren en Alechinsky's beschrijvend palet in arcerende streken. Er ontstaat een vaak humoristisch beeldverhaal met clowns, mannetjes met lange neuzen en puntmutsen, dieren met slurven, vogels en vriendelijke monsters.

De gedichten van Claus gaan daarmee een dialoog aan of illustreren met dichterlijke verbeelding het verhaal van deze fabelfiguren: ...‘en kraai ik als een haan / en verstrooi met mijn sporen / de mesthoop van mijn dromen.’

Noch voor Alechinsky noch voor Karel Appel was dit de eerste keer dat zij samen met andere beeldende kunstenaars werkten. Appel beperkte zich tot woordschilderingen met Dotremont in de Cobratijd. Alechinsky zette deze collectieve activiteit door in de met Dotremont gemeenschappelijke interesse voor de Japanse kalligrafie, die tot uitdrukking kwam in vele logogrammen. Alechinsky toont in zijn recente werk een duidelijke voorkeur voor gedateerde papieren en hij laat zich graag inspireren door het daarop aanwezige hand- of machineschrift. Met Dotremont maakte hij ook een wandversiering voor het Brusselse metrostation Anneessens.

In Amerika leerde Alechinsky van Walasse Ting, met wie hij eveneens samenwerkte, de Chinese manier van schilderen: met de inktpot in de hand, het hele lichaam gespannen gebogen over het papier dat op de grond ligt. Op deze manier ontstonden ook de met Appel gemaakte schilderingen.

De beelden herinneren met hun mytische figuren in ronde expressieve vormen aan de Cobrataal. Goede morgen Haan en deze kraaiende ochtendgroet hebben met alle typerende verschillen het dynamische elan van het proefondervindelijk avontuur in collegiale activiteit gemeen. Ze zijn daardoor kenmerkend voor wat Cobra is geweest en nog is: de spontane reacties van kunstenaars met elkaar.

Erik Slagter / Voorburg.