Ons Erfdeel. Jaargang 23

Het lichtalbum van Maria de Groot.

Gedichten zijn een venster op het licht (10).

Album van licht (1) is de negende bundel van Maria de Groot (geb. 1937). Haar debuut Rabboeni dateert van 1966. De Bibliografie van de Nederlandse Taal- en Literatuurwetenschap vermeldt in heel die periode ternauwernood een paar tijdschriftartikelen over haar werk. Dat stemt tot nadenken, daar het hier m.i. gaat om een voornaam en belangrijk dichterschap.

Maria de Groot - theologe en neerlandica - is een van de zeldzame dichters met een duidelijk omlijnd wereldbeeld. In wezen is haar visie op het leven religieus, wat uit hoofde van haar studies niet verwonderlijk is, maar het religieuze is bij haar te interpreteren vanuit de etymologische betekenis van het woord: zij voelt zich verbonden met het mysterie achter de dingen. Het geeft aan haar poëzie een kosmische gloed.

Maria de Groot is ook dichteres, d.w.z. zij is met taal bezig, zij weet haar ervaringen om te zetten in een taal, die op haar beurt openbaring is. Symbool en werkelijkheid worden met een ongewone taalzuiverheid en trefzekerheid samengebracht en voegen aan het bestaan een nieuwe dimensie toe. Het licht is de bron van haar levensvisie. Het licht is, zoals ze in Proloog (7) aanduidt ‘de dageraad die alles maakt’ en voor wie de wereld zich ‘in haar bevend naakt’ ontsluit. Het licht onthult, ont-dekt, onderscheidt het essentiële van het bijkomstige, brengt de dingen ‘aan het licht’. De wereld heeft ze in deze bundel herleid tot drie vlakken: het reële (de haar omringende concrete werkelijkheid van de natuur), het kosmologische (voltooid en weerspiegeld in het principe van de twee-éénheid van man en vrouw), de bovenzinnelijke werkelijkheid (de aanraking met het goddelijke, licht en oerbron van alle leven). Het zijn meteen de drie afdelingen die de bundel structureren. In een poëzie met dergelijke aspiraties ligt het haast voor de hand dat de symboolwaarde van het getal drie een functie gaat vervullen.

In de eerste afdeling Album van licht, ook de titel van de gehele bundel, doorbladert ze het album van de natuur, vooral van bloemen en kruiden: schermbloem, ogentroost, zonnedauw, slangekruid, paardebloemzaad, vinger-

[p. 429]

hoedskruid, duindoorn... Zij ervaart deze natuurfenomenen niet als voorwerpen op een botanische wandeling, wel als tekens van een andere werkelijkheid, waarmee ze communiceert en die ze als een existentiële gewaarwording ondergaat:

Ik heb de witte schermbloem van je ogen
geplukt en in mijn eigen grond geplant.
Zij wortelt wonderbaar tussen mijn zinnen. (8)

De meeste van deze gedichten zijn in sonnetvorm geschreven en tot een ‘je’ gericht. Planten, kruiden, bloemen openen zich letterlijk en figuurlijk. Voortdurend wordt het taalproces hierbij betrokken. Gedichten zijn immers ‘een venster op het licht’. In de laatste strofe van Ogentroost b.v. constateert ze:

Hier wordt het rijmwoord waar: de ogentroost
rankt grond en wolken in bezield verband
dat niemand ziet dan wie het gras liefkoost. (11)

Merkwaardig is ook hoe Maria de Groot, vertrekkend van een bijna wetenschappelijke ‘kennis van zaken’, de dingen raakt in hun mythische symboolwaarde. Een gaaf gedicht als Ronde zonnedauw (13) is daar een typisch voorbeeld van. Als we weten dat de zonnedauw kleverige vloeistof afgeeft en de druppels ervan als briljanten fonkelen in de zon, maar gevaarlijk en verraderlijk zijn, kunnen we het gedicht ervaren als een dramatische uitbeelding van het spel van leven en dood, door de plant weerspiegeld.

Het paardebloemzaad legt de aantrekkingskracht en wisselwerking tussen hemel en aarde bloot en krijgt de gestalte van de god ‘Wodan met blinkende staf, / arts van bezwangerde luchten, herder van vuur’ (15). Ofwel identificeert zij zichzelf (als wij) met de duindoorn, die het lot van al het geschapene deelt, ‘tot wij in stof verdwalen één voor één’ (18). Het is het (nood)lot van ‘Oedipus’ (19), dat evenals de confrontatie met Engelse landschappen, vragen oproept zonder direct antwoord en toch weet ze: ‘er moet een woord zijn dat dit land herschept’ (21).

Reeds eerder, in het derde gedicht, een ‘Aan Loek’ gericht sonnet, had ze gevraagd:

Verlichte, neem uit dit Inferno mee
de vrouw die vruchteloos probeert in taal
de nacht te overwinnen die hier heerst... (9)

Het slotgedicht van deze afdeling is het sonnet Eurydice en Orpheus, niet Orpheus en Eurydice. Dat is symbolisch. De tocht gaat niet van licht naar duisternis, maar van duisternis naar licht. Eurydice mag Orpheus uit de duisternis leiden. Zij is Beatrice geworden:

Nog gaan de schimmen dreigend met ons mee,
maar ginds wint licht. De zon zal ons bevrijden. (22)

Het is de schakel naar Androgyn, wat letterlijk betekent: manvrouwelijk, tweeslachtig wezen dus. In deze afdeling ontwikkelt Maria de Groot een visie die me vaker deed denken aan Vondels kosmologische visie en de plaats daarin van de twee-éénheid van man en vrouw als oerbeginsel van het menselijk bestaan. In het krachtige openingsgedicht Een ladder tegen de zon (25) plaatst ze het vrouwelijk principe tegenover de mannelijke legers en heerschappij. Als een vorstin zet ze het heelal naar mensenhand. Die thematiek ontwikkelt ze ook in de volgende gedichten. De als slavin vertrapte vrouw demythologiseert de mannelijke helden, de centauren, d.w.z. zij herleidt de schepping tot haar ware proporties, op menselijke maat geknipt. In Koorddans (28) wordt de overwinning van het vrouwelijke, dat is het tot stand gebrachte evenwicht in het gewone, in een bijna woeste beweging uitgedrukt. Als dat bereikt is liggen de ‘Speelkaarten’ (30) anders en

wacht de vrouw op de geboorte van taal
wacht de vrouw op de wedergeboren woorden
de hartevrouw, zo wacht ze, verwacht ze haar sproke.

Dan dienen de sonnetten ‘zich geruisloos aan’ (31). Inderdaad. De sonnetten die na dit geweld volgen, behandelen de kernthematiek van deze afdeling. In de mens als twee-éénheid weerspiegelt zich het kosmische gebeuren of andersom, in het kosmische (liefdes)spel van zon en maan weerspiegelt zich het proces van de groei naar het volwaardig mens-zijn: de synthese tussen aarde en hemel, ziel en lichaam, geest en vlees. Maria de Groot gebruikt hier een erotisch jargon dat tegelijk zinnelijk en bijbels is, aards en mythisch. De exponent van deze visie is het duidelijkst verwoord in Androgyn (38):

Wanneer wij zijn geworden die wij zijn:
twee mensen lijfelijk in dezelfde pijn
verankerd, elkaars vruchtbaar evenbeeld
in de bevruchting; lief dat lief omstreelt

en kust; wanneer de vrouw haar geestkracht temt
terwille van de eenwording, de man
zijn warm lijf heel de vruchtbaarheid toewendt
die hem bezielt en niet verschrikken kan,

zal de tijd rijp zijn als de rijpe schoot
die in manvrouwelijke kracht vervuld
de oorsprongen van leven openbaart.
Dan zal de geest, als kruiseling ontbloot
aan oude driften, ongeëvenaard
verrijzen en als geest worden onthuld.

Als dat stadium is bereikt, kan

[p. 430]

Dantes louteringstocht, de tocht naar vergeestelijking, ontdaan van drift, een aanvang nemen en is de vrouw het lichtend teken, ‘de eerste minnaar’ die ‘de donkere gewelven van de dood’ (39) ontmaagdt. Niet toevallig komt in deze afdeling, na de sonnetten waarin vlees en geest tot een nieuwe éénheid zijn versmolten, als verzet tegen de dood, het sterke gedicht De zeemeermin voor. Alluderend op de symboliek van het sprookje van H.C. Andersen, wordt de zeemeermin, gelouterd door de pijn van de geproefde aardse liefde, opgenomen in de kring van ‘de dochters van de lucht’ en zal zij eens, omwille van haar liefde, onsterfelijkheid bereiken:

Zij werd een vogel die op golven drijft,
een stad die trots haar hoge toren heft.
Zij kent de vlam niet meer die in haar lekt,
want ziel en bloed verzadigen haar lijf (43).

En in het laatste gedicht De Etruskische strijdwagen (46) staat aan de zijde van de krijger ‘de vrouw die niet voorkwam in het boek van de doden’.

In de derde afdeling Lichtbeeld vertoeft zij in ‘het hooggebergte van de geest’ (50), op weg naar de ‘liefste’ (51) die Christus is. Zij neemt de taal verder mee op haar tocht.

Hoe noog moer mijn dichten klimmen om u te vermurwen? Nacht dagvaardt mij.

De gedichten van deze afdeling zetten de motieven uit haar vorige bundel Carmel (1977) verder. Ook hier ontmoeten aarde en hemel elkaar in een vernieuwd vruchtbeginsel, in een taal die menselijk en lichamelijk is. Akkers en wouden, bergen en zeeën liggen in volmaakt evenwicht. De ‘tere schelpen’ (56) - beeld van de stervelingen - worden beschermd door de ‘Genadigde’ die het geheim van de liefde onthult. Zijn beeld wordt trouwens weerkaatst in de spiegeling van haar ziel:

Het licht is licht in elk verlicht gebaar
waarmee je zo omzichtig in mij komt. (57)

Gelijkelijk begenadigd in geest en bloed (58) wil ze met hem het lijden delen, omdat zijn licht de krachten van de wereld herschept, zoals in het mooie ‘Lied van Maria’ (60-61). Zij is zelfs bereid als ‘Maria Magdalena’ (62) ‘het kleine park van pracht’ te ruilen voor de onafzienbare velden, het onbewerkte land, de wilde wegen, die haar domein geworden zijn en er zich mateloos open te stellen. Het hoogtepunt van éénwording bereikt ze in Sonata mystica 1 en 2 (64-65), omdat ze, meegevoerd in zijn nachten, voelt hoe ‘haar gronden’ doorstroomd worden van licht. ‘Het huis’ (66) waarin ze samen wonen, spreekt hetzelfde ‘Lichtwoord’ (67), vertoont hetzelfde ‘Lichtbeeld’ (68), dat de ruimten van een dubbel leven openlegt op de drempel van de oneindigheid.

Deze poging tot schets van haar wereldbeeld mag geen éénzijdige beperktheid van levenservaring laten vermoeden. De poëzie van Maria de Groot teert op een grote innerlijke waarachtigheid en een rijke cultuur, zowel historische, bijbelse als mythische. De mystieke accenten vinden een onderkomen in een sterk zintuiglijke en lichamelijk doorleefde taal. Er staan in deze bundel heelwat waardevolle en - ook formeel - gave gedichten. Haar poëzie zou kunnen geplaatst worden tussen het werk van die andere dichter van het licht, Hans Andreus, en de bijbels-mythologische wereld van Guillaume van der Graft. Maria de Groot is een merkwaardige dichteres die meer belangstelling verdient dan haar tot op heden ten deel is gevallen.

Rudolf van de Perre.

(1) Maria de Groot, Album van licht, Uitgeversmaatschappij Holland, Haarlem, 1979, 72 blz.