Ons Erfdeel. Jaargang 23

Stilleven. Gedichten van J. Bernlef.

Met het verschijnen van Zwijgende man (1976) leek het erop dat de tendens tot het zwijgen, het verdwijnen en zichzelf als dichter opheffen een hoogtepunt had bereikt in Bernlefs poëzie. Doordat hij in 1977 ook een afsluitende keuze uit zijn poëzie van 1960 tot 1970 had gedaan kon het in 1976 bereikte verdwijnpunt ook als een eindpunt geïnterpreteerd worden (vgl. Ons Erfdeel, 22, 3, mei-juni 1979). Bernlefs nieuwe bundel toont het ons echter anders: in Stilleven (1979) wordt de lijn van het streven naar anonimiteit eenvoudig doorgetrokken. Ook hier dus opnieuw poëzie van eenvoudige, ‘gewone’ dingen, van het kleine, nauwelijks bewust opgemerkte of het doelloze bijna-niet-zijnde, waarbij zelfs een splinter een plaats vindt: ‘Zij is te dun voor doel / geen spijker kan haar aan / zij is alleen maar hout / hout zelf-nog net’ (Dichtbij, p. 19). Het geciteerde komt voor in de eerste van de vijf titelloze afdelingen van de bundel, waarin ook de bekende Bernlef-thematiek: de tijd, het oud-worden, overwegend aan bod komt. Zelfs is de steen, het geïsoleerde, eenzame maar tijdeloze, opnieuw aanwezig. Het persoonlijke van deze sterk depersonaliserende poëzie ligt in de haarscherpe, onderhuids trillende observatie van een soms expliciet aanwezig waarnemend ik.

Hoewel Bernlef zelf in een recent interview met Remco Ekkers e.a. (Bernlef praat met lezers. Mijn poëzie begint weer (muzi)-kaler te worden, in Poëziekrant, 3, mei-juni 1979) nadrukkelijk heeft gesteld dat in zijn poëzie naast het visuele, nu ook het muzikale aspect opnieuw belangrijker wordt (‘Mijn poëzie begint weer muzikaler te worden, krijgt weer lyrische elementen’ en: ‘Ik streef nu naar poëzie die veel strenger in zijn vorm zit, veel meer gehoorzaamt aan wetten van muzikaliteit’, ibid.), blijft het visuele element in Stilleven - de titel spreekt overigens al voor zichzelf - essentieel. Het genre van het stilleven, het portret van mensen of dingen via een foto of een schilderij over te brengen in woorden geeft inderdaad nog steeds aanleiding tot poëzie als een ‘verlengstuk van de kunst van het kijken’. In de 15 stilleven-gedichten die de tweede afdeling van de bundel vormen blijkt dat Giacometti het inspirerende voorbeeld vormde voor Bernlef. Het Stilleven (naar Alberto Giacometti) (voorheen verschenen in Raster, 7, 1978) met de programmatische regels: ‘Een beschreven bladzijde is een stilleven, het wit staat gelijk aan het licht, het werkelijke onder-

[p. 428]

werp van het gedicht. Alleen door wat stil ligt uiterst geduldig, voortdurend remmend en vertragend, in eindeloze herhalingen vervallend, alleen zo schrijvend kan ik ontdekken wat mij beweegt’ (p. 26), vindt een aanvulling in Het gelijk van Braque: ‘Alleen wat stil ligt / dient de beweging’ (p. 31; voorheen verschenen in Raster, 4, 1977). Stilte dus, de onbeweeglijkheid van het stil-leven als noodzakelijke voorwaarde voor beweging en voor bewust-zijn. In de cyklus Slakkegang in de derde afdeling (voorheen in Raster, 7, 1978), ongetwijfeld het beste van wat in de bundel te vinden is, wordt de thematiek van stilte-rust-reductie van beweging verbonden met het motief huis-graf. In het motto van César Vallejo wordt de ‘onontkoombare gelijkenis tussen een huis en een graf’ vastgesteld, maar: ‘een huis voedt zich met het leven van een mens, terwijl een graf zich voedt met zijn dood’, zodat in de tegenstelling rust-beweging meteen de problematiek levendood geïntegreerd is. Het centrale motief is opnieuw het niets of het bijna-niet-zijnde (p. 44):

Rondscharrelen als een slak
(...)
Een kleine bijdrage
aan een groter gat

Heimwee naar lege huizen
doet hem kruipen.

Het reductie-proces is overal aanwezig. Volledige leegte wordt echter niet bereikt: leegte schept immers tegelijk een aanduiding van een zijnde (p. 55):

Nooit raakt de kamer leeg lijkt wel
stof vormt verhalen
licht vertelt
vertekent haar afwezigheid
tot schaduw in mijn oog.

De reeks bevat verder ook een in memoriam Jan Hanlo, ‘overgeschreven’ van een foto, waarin alles ‘verdwijnt in hemelsblauw’ (d.i. symbolisch voor oneindigheid?).

De vierde afdeling bevat één enkel lang gedicht, In de schaduw van de mus, waarin dit nieuwe beeld voor het niet of nauwelijks waarneembare op een bredere tijdsdimensie wordt betrokken: het heden van het waarnemend ik valt samen met het verleden van Opicinus (‘middeleeuwse monnik en cartograaf’) en ‘de herder’, d.i. ‘Drie stel hersens in elkaars verlengde / een eendere schaduw werpend’. De waarneming van het ik speelt zich af op de rand van de (on)-bewuste herinnering (p. 69): ‘ik (...)

wachtte wachtte op
de schaduw van de mus
op wat niemand lezen kan
alleen bij benadering
en dan nog achter zijn rug.

Ook in de laatste reeks wordt dezelfde problematiek uitgedrukt, maar nu met beelden uit de sfeer van eten en van de keuken: ‘Doodstil maar nooit stil genoeg / voor de uiteindelijke reductie: / de maaltijd dampend op het bord’ (p. 76). Pas in het slotgedicht, Moederziel alleen, wordt het enig mogelijk ‘voorgoed’ gesteld, het definitieve einde, de dood, waarbij ook de in deze bundel meest opvallende reductie in de taal zelf optreedt (p. 80):

Glimlachend zal zij liggen
in haar kist voorgoed op alle dalgen
en alle vragen en dus ook mij voorbij.

Anne Marie Musschoot.

J. Bernlef, Stilleven, Gedichten, Querido, Amsterdam, 1979, 80 blz.