Ons Erfdeel. Jaargang 23

De gekoesterde desillusie.

Frans Deschoemaeker (1954) over zijn zopas verschenen debuutbundel Stroomafwaarts (1): ‘De meest gedesillusioneerde generatie sinds dertig jaar treedt aan. (...) In het huidig tijdsklimaat van oververzadiging en moeheid wordt poëzie schrijven meer en meer een moeizame - maar elegant gedragen - vorm van overleven, een gesofistikeerd, barok, beredeneerd koesteren van het schone woord. Stroomafwaarts, ver van het Grote Gebeuren, gaat de dichter schuilen. In de rozen van de herfst.’ (flaptekst)

De dichter formuleert hiermee voortreffelijk het klimaat, de ‘filosofe’ en de titel van zijn bundel. Waar hij van een ‘generatie’ meent te moeten gewagen - de neo-romantici dan maar - struikelt hij m.i. toch over een overstatement. Tenzij hij bedoelt dat de gedesillusioneerdheid van deze neoromantici zo groot is, dat ze niet meer (of nog niet?) aan goede poëzie toe komen, alle ‘pogingen’ tot groepsvorming ten spijt. Deschoemaeker geeft eigenlijk ook het poëtisch klimaat van zijn bundel weer d.m.v. de motto's bij elke reeks: ze zijn van Baudelaire, van L. Cohen én van Patrick Conrad. Binnen de gedichten zelf heb ik nogal eens aan Maurice Gilliams gedacht. Decadentie, de dichter heeft er ook al over bericht in zijn flaptekst. Zijn levensgevoel is inderdaad hierbij onder te brengen: nu we de eighty's dan maar aangevat hebben, zal die decadentie weer wat nadrukkelijker aanwezig zijn, al is ze sedert Baudelaire eigenlijk nooit ver weg geweest. Bij Deschoemaeker is het toonaangevend gevoel: moeheid, leegte-ervaring. Het hele leven wordt één herfstig gebeuren, de laatste nutteloze ontploffing van kleuren vóór het einde (van de twintigste eeuw of van de hele aardkloot?). De dichter vraagt het zich niet af: hij leeft stroomafwaarts. Speurt met een vergrootglas de rozen van de herfst af. Onderkent de prachtige schimmels op de blaadjes. De verschaalde parfums. De zinloze overdaad vlak voor de dood. Hij klampt zich vast aan woorden, waarmee hij deze ervaringen van oververzadiging met braakneigingen als gevolg, vast poogt te leggen. Het gevoel ongelukkig te zijn en niet te weten waarom. Vage spleen. Elegisch levensgevoel ter wille van de herinnering. En uiteindelijk poogt hij op die wijze te overleven. Elegant-wanhopig. Met een gevoel van bijnawaanzin in een herfstig land dat een nevelachtig-mooi West-Vlaanderen is.

Deschoemaeker schrijft heel plastische, beeldrijke poëzie. Lange verzen met een sleperig ritme en vrij weinig structuur in het geheel. Opvallend is het gebruik (ook wel misbruik) van vertragende woorden. Stroomafwaarts vloeit het water inderdaad zó traag dat het bijna stilstaat. In Deschoemaekers gedicht valt heel sterk de klemtoon op het vervloeiende waardoor het hele landschap, dat beantwoordt aan zijn innerlijk landschap, ook moeilijk te vatten is. Mistig en vervagend. In het eerste gedicht, dat overigens de titel van de bundel meekrijgt, komt dit al meteen tot uiting: de woorden ‘kerven’ niet langer ‘in de huid’, ze sluimeren; ze ‘overhuiveren als argeloze handen’; ze zijn ‘schaduwvlekken vloeiend over borst en mond’; de ik-persoon aanbidt het lichaam van de vrouw op een ‘lillend’ strand; er is nauwelijks nog beweging ‘als water / bij zijn monding uitdeinend en uitgeleverd. / En amper deining nog: beschrijf ik mij / aan deze woeste zomer.’ De gevoelens die hierachter schuil gaan zijn schroom, onzekerheid, aarzeling maar méér nog onmacht, gelatenheid en oververzadiging. Maar tenslotte is er ook een welbepaald gevoel van angst voor wat de dichter ‘de woeste zomer’ noemt. Levensangst, zelfs óók zoiets als walging, maar dan voortkomend uit een teveel, veeleer dan uit een tekort.

Uiteindelijk gaat het de hele bundel door, doorheen landschapsimpressies die iets impressionistisch hebben (aquarelachtig), over een zelfbeschrijving van de dichter: een jonge man poogt zijn positie te bepalen in de tijd en stelt zich daaromtrent vragen. Hij komt tot de vaststelling dat het bedrog waarin hij gedoemd is te leven zo groot is dat hij daar een ander subtieler bedrog, nl. dat van de woorden, tegenover moet stellen om te overleven. Dit laatste bedrog is tenminste bedwelmend. Maar het is tevens ook gesofisticeerd en beredeneerd. De spontaneïteit blijft daardoor achterwege. De dichter stelt vast dat hij leeft in een wereld waarin alles uiteenvloeit - zelfs de ‘boten’ waarmee hij aan ‘escapisme’ zou kunnen doen in een landschap, waarin ook de vrouwen zich uiteenvouwen als bloemen die ontbladeren, zodat ook de erotiek even voorbijgaand en vermoeid aandoet. De dichter voelt zich zo volstrekt uitgeleverd aan een wereld van oververzadiging en moeheid, dat hij vastzit en gedoemd is om ter plaatse te blijven rondtollen in een soort wer-

[p. 427]

velende beweging. In dit verband noemt hij de vogels ‘wervelende cirkels’. Hij stelt dan ook vast: ‘Staan uitgeholde vrouwen voor een parelgrijze / lege zee die hen de ogen breekt / tot doffe oesterschelpen’ (10). Het meest typisch komt de onmacht tot uiting in het beeld van Ikaros - het is overigens vreemd én boeiend dat deze dichter een klassieke inbreng in zijn verzen inlast - die inderdaad opsteeg, waarna ‘hem de kracht ontzonk tot hoger stijgen, het diepste blauw / hem blind sloeg / en hem het water riep’ (11). Alle escapisme is daarmee als onmogelijk afgedaan.

In feite maakt de dichter aldoor zelf zijn wérkelijkheid van onbestemde dreiging, van melancholie en spleen. Hij beroest er zich aan, maar daardoor ook ontsnapt alles aan zijn greep. Het polderdorp, de stad Gent, het houtland, de duinen van De Panne, de talloze landschapsreminiscenties, ze zijn nauwelijks echt, wél zijn ze van een troosteloze mooiheid. Ik bedoel daarmee niet dat de dichter inauthentiek zou zijn, wél dat hij als doorheen een mist zijn innerlijk landschap póógt te verkennen en bepaald door die mist alsmaar verder verdwaalt, temeer daar hij herhaaldelijk verstrikt raakt in de bramen van zijn eigen woorden en beelden. In volgend gedicht lijkt me dit landschap even uitgeklaard. Het gedicht komt uit de mooiste, en meest gevatte cyclus Terugkeer in het landschap:

Het is een land waar de herinnering
als een splijtzwam tiert: het was een vroegrijp land.
Maar hete zomers hebben het verrast
en in de as gelegd, dit rijke land
dat zijn rivier tussen zwart lis
te stollen legt. En zijn legenden bant.
Zijn laagland: er trekt geen ganzenvlucht
meer over. Het is een land waar dichters
schuilen in de rozen van de herfst. (30)

Elders in deze cyclus schrijft de dichter: ‘Knotwilgkantwerk sluit de einder af. / Daarachter mist, vermoed ik’ (35). En het enige wat de toekomst kan brengen, behalve dan die mist, is: ‘Fantaseer iets, lief. Bijvoorbeeld: het wordt lente’.

Frans Deschoemaeker bezit onbetwistbaar het verbale en plastisch-beeldende talent om een belangrijk dichter te worden. Maar daarvoor zal hij dit Westvlaamse mistland open moeten schrijven. Hij lijkt me in Stroomafwaarts in de eerste plaats op zoek naar zijn poëtisch landschap dat momenteel nog te weinig echte contouren heeft en nog teveel in de overgeësthetiseerde beeldflarden blijft steken. Met een volgende bundel zal hij het bewijs moeten leveren dat het hem niet in de eerste plaats om dit esthetiseren te doen is. Dan ook zal zijn poëzie minder vervloeiend, minder wervelend worden. Minder aquarelachtig en meer geëtst.

Willy Spillebeen.

(1) Frans Deschoemaeker, Stroomafwaarts. Gedichten, Uitgeverij Orion-Colibrant, Brugge, 1979.