Ons Erfdeel. Jaargang 23

Publikaties

Woordenboek van de Vlaamse dialecten.

In het Woord Vooraf van de Inleiding gaat Willem Pée de voorgeschiedenis na van dit werk: vooral professor Vercouillie en Prof. Blanckaert liggen er aan de grondslag van, maar de auteurs zelf wijzen elders op de verdiensten van Pée zelf en van Prof. V.F. Vanacker. Het spreekt vanzelf dat ze met zijn allen voortbouwen op het fantastische werk van een van onze grootste taalkundigen, althans voor West- en Frans-Vlaanderen: De Bo (West- Vlaams Idioticon). De opzet is precies om de bestaande idiotica aan te vullen. Onder Vlaamse dialecten wordt hier verstaan: alle dialecten die eigentijds in West-, Oost- en Frans-Vlaanderen gesproken worden. Zeeuws Vlaams zou er ook bij moeten horen, maar het materiaal zit al verwerkt in het Woordenboek der Zeeuwse dialecten. Dan volgen alle plaatsnamen met hun codenummer, terwijl achteraan in dit deel alle medewerkers vermeld worden. In lang niet alle plaatsen waren er medewerkers: een dertigtal maar voor Frans-Vlaanderen: voor Belle, Kassel, Sint-Winoksbergen, Killem, Stapel, Morbeke enz. had er m.i. ook wel iemand gevonden kunnen worden. Ik vind het pijnlijk dat een mij bekende medewerker bij vergissing als overleden aangegeven wordt.

Het belangrijkste stuk van deze Inleiding gaat over het klankpatroon van de Vlaamse dialecten: een uiterst boeiende studie die ontzettend veel opsporingswerk gekost moet hebben.

Behalve de Inleiding bevat deze eerste aflevering nog twee boekdeeltjes: het eigenlijke woordenboek en het wetenschappelijk apparaat.

Natuurlijk is het boeiendste boekdeel de eigenlijke woordenschat. Naar de inhoud krijgen we namen van de landerijen o.m. al dan niet pachtland, eigenschap-

[p. 306]

pen van de grond, reliëf, bodemsoort, bodemgesteldheid, landmaten. Van het weiland, namen naargelang van de bestemming, de vorm, de kwaliteit. Daarna komen de soorten omheining en hekken, alle soorten akkers, akkergrenzen, toegangen en wegen enz.

Zo'n woordenboek bespreken doet iedereen volgens zijn eigen belangstelling. Normaal lees je een woordenboek niet zo maar uit. Je grasduint erin. Toch heb ik het nogal stelselmatig doorlopen, met aandacht voor wat mij interesseert. Als taalliefhebber, als liefhebber van alle soorten naamkunde heb ik er genoegen aan beleefd. Ik denk aan het Ardooise toponiem Kruipende Eerde, dat Karel de Flou als Kruipin- d'Aarde interpreteert; het blijkt alleen een aparte soort grond te betekenen, grond die verschuift, elders kruipende grond genoemd, of keldergrond. Zo zullen de Hardevoordse Keldermeerschen wel niks te maken hebben met een onderaardse gang zoals de volksmond vertelt. De persoonsnaam Doolaeghe is een gemeennaam in Frans-Vlaanderen en elders, en De Bo wist al dat dit ‘dode laag’ d.i. onvruchtbare grond betekent. Ook Cayenne (in Langemark en op zoveel plaatsen) betekent niks anders, even goed als galeieland in b.v. Noordpene: twee namen die wel uit de tijd van de verbanning naar Cayenne ofte Frans Guyana zullen dateren: een galei is nog altijd de naam voor een boef in Frans-Vlaanderen. Terwijl steenakker in Steenakkermolen (Langemark) alleen nog een toponiem is (wel doorzichtig maar ongebruikelijk), blijkt dit wel nog gebruikelijk te zijn in Belle en in Oost-Vlaanderen. Dosseweg, voetweg en viervoetweg die we in oude landboeken aantreffen, zijn hier of daar tot onze lichte verwondering nog even mondgemeen als kerkeweg. Het meervoud van dit laatste is in Frans- Vlaanderen veelal kerkewegs: misschien is het jammer dat het woordenboek niet geregeld het meervoud opneemt, althans als het ongewoon is.

Een woordenboek als dit kan soms ook een licht doen opgaan. Toen we jaren geleden in Eringem aan een slagersjongen vroegen waar de pastorie stond, wees hij ze ons aan en zei ‘daor in 't busj’. We vonden dat vreemd, meer nu merk ik dat buzjland in Steenvoorde een ‘akker met houtgewas omzoomd’ aanduidt: zo zag er in Eringem de voorliggende pastorietuin ook uit... In Winnezele is naar het zeggen van Mevrouw Fermaut, een driesj ‘land achter een wei’, d.i. een gescheurde wei, en dat staat ook in het woordenboek. Is het te verwonderen dat buzjdriesj in Stene (Fr.-VI.) grond betekent waar vroeger een bos op stond? In Hazebroek maakte boer Desmet een scherp onderscheid tussen grond en land: grond betekent alleen ‘beneden’, ‘waar je iets op neerzet’, en hij moest even nadenken toen een Nederlander grond voor ‘land’ gebruikt. Dit blijkt in het gebruik vrij algemeen te kloppen. Op blz. 15 lezen we dat ‘land’ in Frans- Vlaanderen vrij algemeen voorkomt als ‘aarde als grondstof om gewassen te kweken’ terwijl ‘grond’ hier vrij algemeen in West- en Oost-Vlaanderen voorkomt. We ontdekken een dergelijke oppositie tussen het Zvl. ‘zijde’ tegenover het algemeen gebruikelijke ‘kant’ in de andere streken.

Sinds enkele maanden tref je bij de Thieushoek in Vleteren het straatnaambordje ‘Zoelnaey’ aan. Naai blijkt hierin een n als prothesis te bevatten, en haai betekent ‘geer’: een scherp uitlopend stuk land; ‘zoel’ zal wel ‘zoet’ uit het woordenboek betekenen: vruchtbaar, of licht om te bewerken. Het komt als zodanig niet voor. Is het niet meer gebruikelijk?

Voor wie zelf ook geregeld op taaloogst uitgaat, is het een bijzonder genoegen om zijn vondsten als het ware bevestigd te zien bij anderen. Zo heb ik zelf heel wat benamingen die al dan niet in de Frans-Vlaamse Taaltuinen in dit tijdschrift opgenomen waren, met plezier herkend, o.m. tuin en draaituin (voor overstapje en kruisrad), waarbij zich dan het Vleterse kruiptuin als vanzelfsprekend aansluit; verder ook het Morbeekse dam (en hierbij aansluitend steendam) voor een inrij over een duiker; van het vermelde klam (grendel waarmee het hek in de steen vastgezet wordt) heb ik in Borre een verwante vorm klaamp kunnen optekenen: dat was de gleuf waarin de houten deur- of hekklink valt; bout (voor hekgrendel) dat ook Gezelle al genoteerd had, betekent eveneens ‘flinke jongen’ in Borre en omgeving. Hellepek, de naam voor hele zwarte kleigrond in Stene (Fr.-VI.) betekent op zichzelf natuurlijk pek, als 't ware pek uit de hel... We mochten schaite (schaduw) in het noordelijk Zuidvlaamse schaitekot terugvinden (schuilhok in een wei). In Steenvoorde had iemand ons gezegd dat ze in Kassel niet kachteldom maar kasteldom zeggen (dom als een veulen), hier vinden we die vorm terug in kastelkot. Dat fieken ‘steken’ wil zeggen, en een fiekje b.v. een ‘steek onder water’ had J. Tillie ons al verteld; vandaar tot fiekerdraad (in Zermezele fiekijzerdraad) is maar een kleine stap natuurlijk als we weten dat dit prikkeldraad betekent. We ontdekken hier ook opnieuw het verschil tusse leeme, klijte en kaleie en het typisch Zuidvlaamse moeze voor slijk, het verschil tussen karriere en slag, tussen balie (baje), barriere en hek in Frans-Vlaanderen.

Met dat laatste woord hek (zowat overal heet dat hekken in het Zuidnederlands) belanden we bij de ABN-woorden in het Zuidvlaams die hier in dit woordenboek minder talrijk zijn. Naast hek vinden we er landweg (i.p.v. aardeweg), een woord dat ook in Oost-Vlaanderen voorkomt: het

[p. 307]

gebeurt nog meer dat Oost-Vlaanderen de hand reikt inzake woordgebruik aan Frans-Vlaanderen over West-Vlaanderen heen; ik denk o.m. aan bra voor kuit. Vruchtbarig doet als Zuidvlaams erg ABN-achtig aan, want ik vermoed sterk dat ‘vruchtbaar’ in onze dialecten ABN-import is. De uitgang -ig wordt in die Westhoek ook altijd dof uitgesproken zoals in het ABN. In dat opzicht heeft Taeldeman op blz. 82 van de Inleiding toch een steekje laten vallen.

Mate staat naast gemet, maar mate kan b.v. in Zermezele alleen in het enkeloud voorkomen. De typische Zuidvlaamse woorden op -erie zoals paterie of soldaterie worden hier aangevuld met het al bekende ga(r)zerie en het minder bekende bleekerie (bleekveld) dat toch ook in West-Vlaanderen gebruikelijk is. Dat de g of de ch in Frans-Vlaanderen vaak door een v of f vervangen worden wisten we al uit woorden als proffie (p(a)rochie), lofting (lochting), kovel (kogel) of orvel (orgel). Ons woordenboek voegt er een paar aan toe: hofte (ho(o)gte), hoof stik (hoog stik) en baalf (balg).

Was het Zuidvlaams nog groeizaam sinds het uit de scholen verbannen werd? We hadden vroeger al spuger en spotter(tje) mogen noteren voor een grotere of kleinere motorfiets. Het al vermelde fiekijzerdraad staat hier ook niet alleen: we krijgen ook nog: binddraad (o.m. prikkeldraad), gatjesdraad of oogjesdraad (kippegaas enz.), keunnestedraad (id.), illetriekpotje (doet denken aan orepotje in Volkerinkhove: ‘oorbel’, betekent isolator). De volgende afleveringen zullen wel een rijkere oogst opleveren vermoed ik. Alleen nog dit: heel wat Zuidvlamingen verkorten (en vernederlandsen als 't ware) het woord elektriciteit door het kort en goed triek te noemen: een constatering van mij die ik in dit boek bevestigd vind.

Nieuwe, soms verrassende of zelfs mooie woorden, ook en vooral uit Frans-Vlaanderen (waar mijn aandacht vanzelfsprekend naar uitgaat), daar ontbreekt het niet aan. Ik denk aan: witbekken (wit drogen van land, het doet denken aan schuimbekken als formatie althans), piekwijs (scherp uitlopend), zo ook bultewijs, kaffiesjut (voor ‘veen’, elders ook moere genoemd, beide woorden betekenen eigenlijk koffiedik, en ik vermoed dat sjut hetzelfde is als de Westvlaamse woorden frut of prut, verwant met pruts, prutsen of frutselen. Waarom zou het -schud zijn?). Verder: boime (nerf van bouwland), bake (grenspaal), schulf (schuifbalk), klaamps land (verwant met klam?), keerland (uitgegraven grond), akker (als landmaat in De Walle en Noord-Berkijn, net zoals bij de Vlamingen in Canada, maar daar overgenomen uit het Engels acre), uitweg leveren (in Hondegem), splitveure (westelijker is de uitspraak vore), zoenke (graszode), pappeloete (erg dun slijk, in Sint-Jans-Kappel en... Meldert), ruizel (aardkluit, vooral bekend in de zegswijze doof lijk een ruizel), merven (opdrogen van grond, bij De Bo bekend in de zin van murwen), zet (het tegengewicht van baje = balie, in De Walle: zet is het algemeen woord in Frans-Vlaanderen voor ‘achterste’), pittekele (ook: kele; drenkplaats aan een poel) enz.

Hoe volledig dit woordenboek wel is ook voor Frans-Vlaanderen blijkt hieruit dat ik met veel moeite enkele ontbrekende gevallen kan aanbrengen, nl. berluuksje (in Steenvoorde: een met haag of bomen min of meer afgelegen wei), verschroppen (in Winnezele, naast: schroppen of opschroppen: opdrogen), wiedzuchtig (Killem, Hondschote: waar graag onkruid groeit), stierbilk, schelfhof. Voor de rand van het veld mis ik ook naast dijkkant, graskant (gaskant of geskant): in Steenvoorde bestaan de twee woorden naast mekaar, alleen is dijkkant dichter bij de sloot.

Uit dit woordenboek komt vanzelfsprekend een beperkte verfransing van de termen in Frans- Vlaanderen naar voren, al bestaat gravé b.v. er niet en is kiezel (kiezelweg) er alleen gebruikelijk. Waarom wordt Arqueszand niet Arkezand gespeld: Arke is toch ook een Vlaams toponiem?

De inhoud van dit woordenboek is zo rijk dat heel wat mensen er hun gading in zullen vinden, wat ze er ook in zoeken. Dit mag dan als slot-aanbeveling gelden.

C. Moeyaert.

M. Devos en H. Ryckeboer, Woordenboek van de Vlaamse dialecten. Inleiding, 1979, 138 blz., 60 krtn., 220 BF; Aflevering 1 (Akkerland en Weiland), 1979, 252 blz., 154 krtn., 380 BF; Wetenschappelijk apparaat bij de 1ste Aflevering, 1979, 240 blz., 365 BF. Besteladres: Seminarie voor Vlaamse Dialectologie, Rijksuniversiteit Gent, Blandijnberg 2, 9000 Gent of Drukkerij George Michiels, Corverstraat 13, 3700 Tongeren.