Ons Erfdeel. Jaargang 23

De Franse Nederlanden

Streektaalonderwijs in de Elzas in Frans-Vlaams perspectief.

Sinds een paar jaar is er weer in Frankrijk een opkomst van het regionalisme te bespeuren. Ons Erfdeel heeft al een overzicht van het probleem gegeven(1).

De situatie van elke minderheid in Frankrijk verschilt van de andere maar ze staan vaak voor dezelfde moeilijkheden. Het is dus niet verwonderlijk, dat men met grote belangstelling naar de anderen kijkt om te zien hoe zij het doen, om steun en aanmoediging te vinden. De Frans- Vlaamse regionalisten hebben bijv. belangstelling voor wat in de Elzas gebeurt. Het Vlaams en het Elzassisch, twee Germaanse talen, hebben dezelfde officiële status: de Franse regering beschouwt ze in tegenstelling met alle andere talen als twee vreemde talen en ze vallen niet onder de Deixonne-wet (2).

In september 1972 werd in de Elzas met een experiment begonnen: het onderwijs van het Duits in de lagere school met leerlingen vanaf 9 jaar, de zogenaamde ‘réforme Holderith’. En sindsdien hoort men af en toe in discussies en tijdschriftartikelen van deze reform als van een ‘voorbeeld’ voor Frans-Vlaanderen spreken. ‘Waarom alleen in de Elzas en niet bij ons?’ vragen enkele Frans-Vlaamse regionalisten. Maar om deze vraag te kunnen beantwoorden, moet men eerst deze hervorming-Holderith nader bekijken, evenals de specifieke situatie van het Elzassisch die daartoe leidde.

I. - Het onderwijs van het Duits in de Elzas en de hervorming-Holderith:

1. Duits onderwijs voor de hervorming-Holderith:

Het onderwijs van het Duits - en ook van het Frans - heeft in de Elzas de wisselvalligheid van onze grillige geschiedenis gekend. Tussen 1870 en 1918 was Hoogduits de enige onderwijstaal op de lagere school, Frans was alleen een vreemde taal aan het atheneum. Vanaf november 1918 was het net andersom.

Op de lagere school waren weliswaar drie uur Duits per week voorzien maar eerst vanaf het derde schooljaar. (Circulaire Charlety van 15 januari 1920). Het felle protest van de bevolking dwong de Franse autoriteiten een stap terug te doen. De ‘circulaire Pfister’ van 30 augustus 1927 bracht twee veranderingen: invoering van twee uur Duits vanaf het tweede semester van het tweede schooljaar (drie uur vanaf het derde schooljaar) en Duits was nu stof van het ‘certificat d'étude’ (slotexamen van de volksschool). Maar deze maatregel bracht geen einde aan de twist. De nieuwe situatie in Duitsland stookte hem steeds opnieuw aan.

De politiek van de Nazi's tussen 1940 en 1945 sprak een duidelijke taal: ‘Entwelschung’ en ‘Gleichschaltung’ met Duitsland. Er was geen sprake van onderwijs van het Frans op de lagere school. Het gebruik van de Franse taal was verboden en alles wat daaraan herinneren kon, moest verdwijnen.

Na de bevrijding was het Duits de ‘taal van de oorlogsmisdadigers’ en niemand vond de moed te protesteren toen het op de lagere school verboden werd. ‘En 1945 l'allemand fut banni de l'école primaire pour la première fois dans la longue histoire des Alsaciens’ (4).

In 1952 hadden de ‘Conseils Généraux’ onder druk van de ouders de herinvoering van het Duits geëist. De regering gaf na een stemming van het Parlement gedeeltelijk gevolg aan dit verzoek: facultatief Duits in de twee laatste jaargangen van de volksschool (13 en 14 jaar). Dit was te laat en te weinig om een correcte kennis van het Duits te

[p. 301]

krijgen. Zonder de steun van de schooloverheid en zonder geldmiddelen leidde dit onderwijs een kwijnend bestaan. Vanaf 1970 eisten de ouders steeds sterker dit onderwijs van het Duits op de lagere school. Vrije cursussen werden door ouders, leraren en burgemeesters opgericht om de regering te dwingen het Duits weer in te voeren. In het schooljaar 1972 leerden ongeveer 1000 kinderen Duits in 61 cursussen verspreid over 23 gemeenten. De regering vreesde dit onderwijs waar ze geen controle over had en generaal-inspecteur Georges Holderith kreeg toestemming van het ministerie van onderwijs voor zijn experiment.

2. De Holderith-reform.

De hervorming-Holderith is dus geen revolutie maar ligt in de lijn van de traditie van het Duits onderwijs in de Elzas.

Maar wat houdt deze hervorming in?

- 30 minuten Duits onderwijs per dag (2 uur 30 per week) aan leerlingen van CM 1 (9 jaar oud) en CM 2 (10 jaar oud) in de departementen Bas-Rhin, Haut- Rhin en Moselle. Daarna leren deze leerlingen Duits op de middelbare school als eerste - 75% - of als tweede taal - 25%.

- Dit onderwijs is facultatief voor de leraren en voor de leerlingen. Het hangt dus van de belangstelling of tegenstand van de ouders en van de leerkracht af.

- Het gaat van de structuren en van de woordenschat van het Elzassisch uit die op het Hoogduits lijken.

- Het is een mondeling taalonderwijs: audio-visuele methode, Nacherzählung, spelen van kleine sketches, liedjes enz.

- De kosten voor dit onderwijs (films, banden, recorder, stages voor de onderwijzers, handboeken, enz.) worden door de Conseils Généraux gedragen. Tussen 1969 en 1975 bedroegen deze kosten 1.042.800 FF voor het departement Bas-Rhin en 823.000 FF voor de Haut-Rhin.

Deze hervorming, in de wandeling ‘réforme Holderith II’ genoemd, mag niet verward worden met de zogenaamde ‘réforme Holderith I’ die vanaf september 1969 in de Elzas dialectsprekenden en Franstaligen in het Duits onderwijs aan middelbare school en atheneum scheidt. Tot 1969 zaten deze twee categoriën leerlingen in dezelfde klas voor het Duits onderwijs (5).

Het facultatief karaker van de Holderith-reform II deed sommigen twijfelen aan het succes ervan. Maar men moet wel erkennen, dat de Franse autoriteiten deze keer hun best deden om het experiment uit te breiden. De onderwijzers, hoewel hun vakbond zich er sterk tegen verzette, gaven zich in het algemeen veel moeite om dit nieuwe vak te doceren. De grote meerderheid van de ouders wilde al lang dat overal de mogelijkheid zou bestaan om Duits te leren voor hun kinderen. Deze gemeenschappelijke inspanningen leverden dan ook goede resultaten op.

[p. 302]

Jaar	Aantal klassen	Bas-Rhin	Haut-Rhin	Totaal
72	CM 1	16	17	33
	(9 jaar oud)
74	CM 1	274	296	570
	CM 2	146	102	248
75	CM 1	377	489	866
	CM 2	420	398	818

Dat betekent dat in 1975 van de 24.000 kinderen die 9 jaar oud waren in de Académie van Straatsburg er 18.500 vrijwillig Duitse lessen hadden. Sindsdien is dit aantal nog gegroeid. In het schooljaar 1978/'79 volgen 75% van de leerlingen van het departement Bas-Rhin en 85% in het departement Haut-Rhin dit onderwijs. 76% van de klassen CM 1 en 75% van de gemeenten in het Bas-Rhin en 90% van de klassen CM 1 en 90% van de gemeenten van het departement Haut-Rhin doen mee aan de hervorming-Holderith (6).

Op de vraag ‘Wat is de bedoeling van deze hervorming?’, antwoordde generaal-inspecteur G. Holderith: ‘A la vérité, le point de départ de mes réflexions a été le problème du bilinguisme en Alsace, c'est-à-dire, sur le plan scolaire, l'existence d'un potentiel linguistique dialectal qui permet à nos élèves d'apprendre l'allemand plus facilement que d'autres. Mais mes motivations profondes vont évidemment bien au-delà d'un simple problème d'enseignement, encore que la solution du problème ait inéluctablement des aspects pédagogiques et scolaires. Dans ce pays, dont la vocation bilingue me semble à la fois inscrite dans la géographie et l'histoire, j'ai voulu chercher une solution qui nous permette enfin de sortir de tout ce qui a empoisonné dans le passé la vie de cette province, la vie sous tous ses aspects, psychologiques autant que politiques. N'a-t-on pas fait trop souvent, même sans le vouloir, de l'usage du dialecte et de l'enseignement de l'allemand un critère du patriotisme des gens de cette region?... J'ai donc voulu trouver une solution qui assure d'abord et avant tout la primauté de l'enseignement du français, qui est la langue nationale... Mais cette évidence ne doit pas avoir comme conséquence la disparition de notre originalité, de notre vocation bilingue. Le problème a donc été pour moi de trouver, sur le plan pédagogique et sur celui de l'enseignement de l'allemand à l'école élémentaire, une solution qui permette à ces élèves d'avoir une connaissance large, sûre et riche de la langue allemande, sans que eet enseignement porte atteinte à l'enseignement prioritaire du français. II n'y a d'ailleurs pas d'opposition entre l'enseignement du français et celui de l'allemand. II y a complémentarité...’ (7).

3. De factoren van het succes van de hervorming.

Wat heeft de hervorming Holderith mogelijk gemaakt?

a) Het grote aantal kinderen die nog Elzassisch spreken. 80% van de bevolking verstaat de volkstaal en 60% spreekt ze nog. Het gebeurt nog vaak dat kinderen in de kleuterschool aankomen zonder Frans te kunnen spreken. 80% van de bevolking in de Elzas kijkt regelmatig ook naar de Duitse televisie. Elzassisch is bijna de enige voertaal op het land.

b) De wens van de ouders dat hun kinderen Duits leren. Deze sterke druk op de autoriteiten heeft de herinvoering van het Duits op de lagere school mogelijk gemaakt. Men mag niet vergeten dat daarachter ook een economische reden zit: 24.000 Elzassers werken in de Bondsrepubliek of in Bazel.

c) Een persoonlijkheid die een belangrijk ambt bekleedt op het ministerie van onderwijs. De heer G. Holderith was generaalinspecteur voor het Duits. Alleen deze hoge functie heeft het hem mogelijk gemaakt zijn hervorming van de minister te eisen en dan uit te voeren. Velen waren erg terughoudend, ook in de Elzas, maar de koppige Elzasser Holderith had veel doorzettingsvermogen en door zijn positie en autoriteit overwon hij tenslotte de tegenstand.

d) De nodige geldmiddelen. De financiële steun van de Conseils Généraux maakte de reform praktisch haalbaar. Dat betekent dus ook dat de goedkeuring door de politieke overheid noodzakelijk is.

II. - En Frans-Vlaanderen dan?

Deze hervorming kon slechts plaats vinden onder vele voorwaarden en met algemeen goedvinden in de Elzas. Bekijkt men deze lijst van oorzaken van het succes van de Holderith-reform dan valt onmiddellijk op dat de meeste voorwaarden voor een dergelijke operatie in Frans-Vlaanderen ontbreken.

De toestand van het Vlaams in Frans-Vlaanderen verschilt sterk van die van het Elzassisch. Hoeveel kinderen zijn nog in staat een gesprek in het Vlaams te voeren? In de beste gevallen hebben de leerlingen een heel beperkte woordenschat en hun kennis van de structuren van de taal is gering. Het is onmogelijk een hele klas te vinden waar men van het Vlaams uit zou kunnen gaan om het Nederlands te onderwijzen. In de meeste gevallen moet het Nederlands als een vreemde taal onderwezen worden. De kennis van de volkstaal is de onontbeerlijke basis van de hervorming-Holderith.

En waar zijn de ouders die het onderwijs van het Nederlands in de lagere school zouden eisen? Met veel moeite kan men hier en daar een tiental ouders vin-

[p. 303]

den voor het Nederlands als derde taal in het middelbaar onderwijs. Het is daar al heel moeilijk een sectie Nederlands te openen bij gebrek aan belangstelling van de ouders. De cijfers spreken voor zich: in het middelbaar onderwijs zijn er dit jaar acht scholen waar Nederlands gegeven wordt in de académie van Rijsel: Belle met 19 leerlingen, Duinkerke met 11 leerlingen, Armentières met 11, Rijsel met 5 en 11 leerlingen, Torkonje met 4 en Koudekerke met 16 leerlingen. Dat is samen 93 leerlingen voor heel Frans- Vlaanderen. Men zou zich eens ernstig moeten afvragen waarom zo weinig ouders het Nederlands kiezen. In elk geval wordt door de ouders de eis van een Nederlands onderwijs op de lagere school niet gesteld.

Omdat deze vereiste voorwaarden niet aanwezig zijn, bemoeit ook geen belangrijke personaliteit van de académie zich daarmee. Zo'n operatie moet tenslotte een algemene wens van de bevolking zijn.

Theoretisch is de Holderith-reform in de Elzas een goed voorbeeld. Want inderdaad, wil men een taal leren, dan is het beter zo jong mogelijk daarmee te beginnen. De levenskansen van iedere minderheidstaal hangen van haar aanwezigheid in de lagere school en misschien nog meer in de kleuterschool af. Daarom eisen nu de Elzassische regionalisten het gebruik van het Elzassisch op de kleuterschool. Het voortgezet onderwijs kan alleen een kleine minderheid bereiken en dan biedt de volkstaal geen kansen meer.

De voorwaarden voor een invoering van het Nederlands in het lager onderwijs op grote schaal - zoals dit het geval is in de Elzas met het Duits - zijn in Frans- Vlaanderen niet aanwezig. Het is een utopie die praktisch niet haalbaar is. De nodige kennis van het Vlaams bij de leerlingen en de belangstelling van de ouders ontbreken.

Dat betekent natuurlijk niet dat er niets gedaan moet worden. Maar we moeten onze krachten in het middelbaar onderwijs inspannen en de belangstelling van de ouders wekken. Een paar jaar geleden waren er maar twee middelbare scholen waar Nederlands gegeven werd. Nu zijn er al acht. Hoewel de toestand teleurstellend blijft, groeit hier en daar het geringe aantal leerlingen. Aan de universiteit van Rijsel heeft nu het Nederlands een normale status en een complete leergang. De vrije cursussen kunnen zich overal handhaven. Nergens is sprake van achteruitgang. Nergens is het aantal leerlingen bijzonder groot, maar ‘veel kleintjes maken een groot’.

Francis Fritz, F-59190 Norbeke-Hazebroek.

Bibliografie:

(1)	Stefaan Renard, Overeenkomsten en verschillen binnen het Franse regionalisme, in Ons Erfdeel, 4/78, blz. 557-571.
(2)	De Deixonne-wet werd door het Franse Parlement op 11 januari 1951 aangenomen. Haar doel is ‘favorlser l'étude des langues et dialectes locaux dans las régions où ils sont en usage’. Deze wet maakt theoretisch - in de praktijk kwam er weinig van - een facultatief onderwijs van alle dialekten in Frankrijk mogelijk. Maar de wet sluit alleen het Vlaams en het Elzassisch als dialecten van een vreemde taal (‘langues allogènes’!) uit.
(3)	Over de taalstrijd van de Germanen in de Elzas tot 1945 zie het goed gedokumenteerde boek: Eugène Philipps, Les luttes linguistiques en Alsace jusqu'en 1945, Culture Alsacienne, Strasbourg, 1975.
	Over de periode 1939-1945: Lothar Kettenacker, Nationalsozialistische Volkstumspolitlek im Elzas, Deutsche Verlags- Anstalt, Stuttgart, 1973.
(4)	Eugène Philipps, L'Alsace face à son destin - la crise d'identité, Société d'Edition de la Basse Alsace, Strasbourg, 1978, blz. 127.
(5)	Generaal-inspecteur G. Holderith bracht teweeg dat Elzassischsprekenden en Franstaligen een apart Duits onderwijs krijgen. Het feit dat men daarvoor tot 1969 moest wachten, bewijst dat taalonderwijs In de Elzas lang weinig met gezond mensenverstand te doen had. Duits werd zoals elders in Frankrijk onderwezen zonder gebruik te maken van de taalkennis die de dialectsprekende meerderheid al heeft. Voor hen ging het te langzaam vooruit en ze verveelden zich, de Franstalingen verloren de moed, omdat ze het niet konden volgen.
(6)	Al deze cijfers zijn te vinden in het tijdschrift Académie de Strasbourg, no. 2, janvier 1976, blz. 21. De cijfers voor 1978-1979 werden mij door de heer C. Weick leider van het CRDP van Straatsburg gegeven.
(7)	Académie de Strasbourg, no. 2, jan. 1976, ‘La Réforme Holderith vue par Georges Holderith’ blz. 6.
	Het gehele nummer van het tijdschrift is aan de reform Holderith gewijd en geeft het beste overzicht van de hervorming vanuit officieel standpunt: bedoeling, methodes, middelen, interviews van onderwijzers, enz.