Ons Erfdeel. Jaargang 23

[p. 130]

Muziek

De ontdekking van een andere Jef van Hoof.

Het is dan weer eens gebeurd! Jef van Hoof, één van onze prominente componisten uit de vorige generatie, heeft zijn herdenking gekregen, zelfs in meer dan één concert. Dat gebeurde naar aanleiding van de twintigste verjaardag van zijn overlijden op 24 april 1959. Nu kunnen de meeste van zijn composities weer opgeborgen worden in de archiefkaften, en daar veilig blijven rusten tot de volgende herdenking. Want zo vergaat het toch vele van onze componisten uit de oudere generaties. Wij kunnen het alleen betreuren dat zo weinig concert- en muziekverenigingen zich echt bekommeren om het eigen patrimonium in ruimere kring bekend te maken. Zeker voor een figuur als Jef van Hoof is dat wel bijzonder jammer, want wij zijn ervan overtuigd dat zijn muziek meer bezit dan alleen wat historische waarde. Terecht heeft Luc Leytens ooit geschreven, dat ‘Jef van Hoof een van onze meest merkwaardige toondichters is geweest en een van de zeldzamen die bij brede massa's populair kon worden zonder toegevingen te moeten doen aan minder goede smaak’.

Jef van Hoof werd te Antwerpen op 8 mei 1886 geboren. Hij studeerde aan het Koninklijk Vlaams Muziekconservatorium van zijn geboortestad o.l.v. Lodewijk Mortelmans, Paul Gilson e.a. Nadat hij enkele jaren organist aan de St.-Michielskerk te Antwerpen was geweest werd hij leraar aan de Beiaardschool te Mechelen en in 1936 harmonieleraar aan het voornoemde conservatorium. Van 1942 tot 1944 was hij bovendien directeur van die instelling. In 1933 stichtte hij de ‘Vlaams Nationale Zangfeesten’, waarvan hij tot 1936 de leiding had. Zijn rotsvaste Vlaamse overtuiging heeft hem na de Tweede Wereldoorlog moeilijke jaren bezorgd. Die cultuurpolitieke houding is er ook de oorzaak van dat hij in bepaalde milieus nog altijd niet naar waarde wordt geschat, zelfs gemeden wordt.

De naam en de figuur van Jef van Hoof zijn nochtans geen onbekende. Wie hem ooit ontmoet heeft, vergeet nooit zijn ietwat excentrieke verschijning, zijn non-conformistische verschijning, evenmin zijn vlijmscherpe soms ongepolijste uitlatingen. Echt populair is hij geworden met Groeninge, Hij componeerde het stuk reeds in 1909. Het is dadelijk het strijdlied geworden van de Vlaamse gemeenschap, en dat is het nog altijd. Maar wie had ooit gedacht dat de krijgshaftige fanfare-inzet zou gebruikt worden als een BRT-indicatief? Sedert enkele jaren wordt met die ‘Vlaamse Marseillaise’, zoals het lied ooit genoemd werd, het programma van BRT - 3 dagelijks ingezet en afgesloten. Eindelijk een officiële erkenning! En toch... het is precies door dat succesrijke Groeningelied dat Jef van Hoof nog altijd eenzijdig als de componist van het Vlaamse strijdlied wordt gebrandmerkt, en dat de rest van zijn oeuvre verkeerd en uitsluitend in die optiek wordt beschouwd.

Gelukkig hebben de jongste herdenkingsconcerten een ietwat verruimd en gevarieerd beeld opgehangen van het oeuvre van deze Vlaamse componist.

Tijdens een concert op 15 november georganiseerd door het ANZ, kwam vooral de liedcomponist aan de beurt. Het was een uiterst bescheiden bijdrage met nog geen tien liederen of kleinere koorwerken. Wie er nog niet van overtuigd was, leerde op dat concert een oprecht en fijnzinnig kunstenaar kennen. In zijn liederen gaat Jef van Hoof verder in de stijl van zijn geniale leraar Lodewijk Mortelmans. Hij schrijft geraffineerde en vloeiende stemmingslyriek met een broze melodie en een licht moderne begeleiding zoals in Nanoen in huis of Ik heb u lief. Waar nodig drenkt hij de poëzie in een religieuze wijding en een serene sfeer zoals in het kruislied Aan uw stam. In zijn zgn. kinderliederen weet hij op een zeer persoonlijke wijze de kinderlijke eenvoud te treffen. Kleine religieuze werkjes als Tota pulchra es of Marialiedeken krijgen van hem een subtiele verklanking, jeugdig en fris van toon, golvend van melodie en delicaat van samenklanken.

Van een gans andere aard is het Te-Deum, dat werd uitgevoerd tijdens het KVO-concert op 2 november 1979. Die compositie uit 1949 werd geschreven voor een vier- tot zesstemmig gemengd koor met begeleiding van een koperensemble en slagwerk. Hier is een diepgelovig mens aan het woord, die met een religieus enthousiasme en een intense gloed de kerkelijke hymne in muziek heeft omgezet. Afwisseling steekt er genoeg in deze partituur. Triomfantelijke uitbundigheid en imponerende sonoriteit worden, overeenkomstig de tekstinhoud, enkele malen onderbroken door een verinnerlijkte smeekzang of een wijdingvol gebed. Het ensemble van vijf trompetten, vijf bazuinen en een bastuba is gedacht als een sonore aanvulling van het koor. Meestal ondersteunt het de vocale groep met kernachtige en stijgende fanfaremotieven of ostinatofiguren. Toch komt het een zestal keren in een kort intermezzo even op het voorplan. De koorpartij is in een gebalde stijl uitgewerkt. Slechts enkele polyfone passages of korte imitatorische inzetten. De akkoordische gebondenheid overweegt. Ontroerende momenten zijn de passages waar een unisono openbloelt in een harmonisch geladen schrijfwijze én de a-capella-fragmenten, die in dit koorfresco indrukwekkend verrassend overkomen.

Tijdens het Filharmonieconcert van 6 november 1979 werd de Zesde symfonie uitgevoerd. Jef van Hoof schreef naast tal van

[p. 131]

andere orkestwerken zes symfonieën. De laatste dateert uit 1958. Zij bleef onvoltooid. Voor het vierde deel schreef de componist enkele dagen voor zijn overlijden nog een soort thema van drie maten voor trompetten en bazuinen. Wij hebben destijds (Ons Erfdeel, jrg. 12, 1969, nr. 4, bl. 146) deze zesde symfonie gekarakteriseerd als de lentesymfonie. Dat geldt zeker voor het eerste en derde deel. Doch ook in het tweede deel wordt de zwaarmoedige stemming herhaardelijk onderbroken door een jeugdige frisheid. Vanzelfsprekend vertonen die zes symfonieën een aantal verschillen naar karakter, algemene inhoud en zelfs vormgeving. Toch valt het niet zo moeilijk enkele constanten aan te wijzen. Naar conceptie wortelen ze allemaal in de romantische traditie. Of de componist nu met twee thema's werkt of, wat meer gebeurt, monothematisch schrijft, die muzikale gedachten worden bijna steeds integraal verwerkt. Niet alleen in de trage delen, ook in sommige allegrodelen komt zijn lyrische begaafdheid steeds opnieuw aan de oppervlakte. Als contrast geeft hij aan zijn scherzo's een echt guitig en speels karakter. Wat de thematiek betreft inspireert hij zich dan dikwijls op het dartele kinderlied of volkslied, zonder dat hij een of ander letterlijk citeert. De kracht en het boeiende van zijn, overigens zeer doorzichtige schrijfwijze liggen hem niet in de motivische arbeid of verwerking. Jef van Hoof werkt bij voorkeur met de variatietechniek: wisselende voorstellingen van het basismateriaal met contrasterende interrupties. Op harmonisch gebied wendt hij de chromatiek slechts spaarzaam aan, maar komt met de traditionele middelen vaak tot een geladen, soms dramatische climax. De orkestratie is geschakeerd. Dat coloriet is echter nooit een louter kleurenspel, is zelden sfeerscheppend bedoeld. Opvallend

Jet van Hoof (1886-1959).

daarbij is de virtuoze behandeling van het koper, dat volgens Jef van Hoof ‘de ziel van het orkest’ is.

Tijdens die drie voornoemde concerten hebben we inderdaad een andere Jef van Hoof gehoord dan de traditionele strijdzanger. Toch bleven nog talrijke andere facetten van zijn kunst onbelicht.

Ook de intieme kamermuziek heeft Jef van Hoof met succes beoefend. Hoe bescheiden van omvang en inhoud die partituren ook zijn, in hun duidelijke structuur zijn het in elk geval pareltjes van verfijnde toonspraak. Zij getuigen eveneens van de rijke inspiratie en de beheerste schrijfwijze van de componist.

De vijf korte stukjes uit Nietigheden voor strijkkwartet zijn kostbare kleinodiën: nu eens innig of weemoedig, dan weer jeugdig of driftig van uitdruk-

[p. 132]

king. Het Klein kwartet in C is een kostbaar kamermuziekwerkje; echt violistiek gedacht en uitgewerkt. Het instrumentaal dialogeren is er uitgewerkt in een diafane vormgeving.

Jef van Hoof schreef heel wat voor koperensemble; echter zelden voor de gebruikelijke fanfare- of harmoniebezetting. Jarenlang dirigeerde hij een eigen ensemble dat bestond uit een zestal trompetten, evenveel bazuinen, een tuba en slagwerk. Daarvoor componeerde hij talrijke bewerkingen van klassieke muziek, instrumentale begeleidingen bij liederen en enkele originele bladzijden zoals Sinfonietta (1932) en Optocht (1935). Hier geen uiterlijk of goedkoop geschetter, maar echte concerterende muziek met symfonische allure. Kenmerkende eigenschappen zijn de wisselende dialoog onder de verschillende partijen, de knappe figuratieve variatietechniek en de gevarieerde stemmingsinhoud.

Er zijn ook de vele koorwerken in een rijke harmonische stijl en doordrenkt van romantische gevoelsatmosfeer. We vermelden hier slechts het volksgebonden Onder de linde met zijn subtiele modulaties, het bezonken Ik wist niet of het contemplatieve Klaar bloed en louter wonden. Een aparte vermelding verdienen de vier missen. Wisselend van bezetting en inhoud zijn het, volgens Ignace de Sutter, werken waarin de componist de schoonste, eigensste en diepste roerselen van zijn hoge ziel het directst en het zuiverst heeft uitgezongen: de Missa de Deo (1936) voor vierstemmig koor en koperensemble, de Missa de Beata (1948) voor vierstemmig gemengd koor en orgel, de Missa de Sanctis (1953) voor vierstemmig mannenkoor en orgel, en de Missa de Angelis (1956) voor tweestemmig knapenkoor met orgel of begeleiding van strijkkwintet en slagwerk.

Ten slotte schreef Jef van Hoof ook enkele opera's, waaronder Meivuur (1916) en Jonker Lichthart (1928) de meeste aandacht verdienen. Het valt te betreuren dat de KVO, die destijds beide partituren in creatie heeft voorgesteld, bij deze gelegenheid niet een van beide werken opnieuw voor het voetlicht heeft gebracht. Indien we regisseur en componist Mark Liebrecht mogen geloven, dan had een voorstelling van Jonker Lichthart op zijn minst een interessante kennismaking kunnen worden met een onvermoed facet van de toondichter. Immers, destijds schreef Mark Liebrecht: ‘Het is alsof Jef van Hoof, toen hij dit werk componeerde, uit vakantie is weergekeerd uit Wenen. Een spetterend Wenen trilt om zijn hoed, waait uit zijn witte sjaal en peperbaard. Het stuift uit de plooien van zijn slipjas en monkelt voortdurend in zijn guitige ogen - zo is de partituur. Voor mij is het zijn beste, meest spontane werk... en goddank voor ons nog wel een opera’.

Is het oeuvre van Jef van Hoof vrij verscheiden van inhoud, de stijl ervan is tamelijk uniform. Een echte evolutie heeft de componist niet doorgemaakt. Naar stijl en conceptie bleef hij sterk gebonden aan de romantiek, meer bepaald de laat-romantische strekking. Vanzelfsprekend heeft hij hier en daar ook gebruik gemaakt van harmonische verruimingen. Maar de ingrijpende vernieuwingen op tonaal en sonoor gebied heeft hij ongemerkt laten voorbijgaan. In de grond is Jef van Hoof een traditionalist gebleven, die in vergelijking met vele tijdgenoten uit binnen- en vooral buitenland op zijn tijd zelfs achteruit was. Het zou nochtans verkeerd zijn hem daarom alle originaliteit of persoonlijkheid te ontzeggen. Is vernieuwing de enige waarborg voor oorspronkelijkheid? Is elke originaliteit altijd een bewijs van kwaliteit? Wij geloven het niet. De muziekgeschiedenis heeft ons trouwens meermaals het tegenovergestelde getoond. Jef van Hoof is eenvoudig zichzelf gebleven. Dat is zijn kwaliteit en onmiskenbare verdienste. Hij heeft met zijn mogelijkheden en in zijn eigen taal werken geschreven die naar inhoud en vorm voldoende intrinsieke waarden bevatten om in de Vlaamse muziekliteratuur een vaste plaats te krijgen. Lyrische zangerigheid, geraffineerde variatietechniek, doorzichtige en beknopte vormgeving zijn slechts enkele karakteristieken van zijn idioom. In sommige werken is het de subtiele expressie, in andere de guitige en kinderlijke eenvoud die vooral bekoren. Als geen ander wist hij de suggestieve kracht en de eigen kleur van het koper aan te wenden. Hij vertrekt dikwijls van een literair gegeven, en bij een tekstverklanking hecht hij belang aan een adequate sfeerschepping of gevoelstoon. Inderdaad, het zijn geen verrassende, laat staan revolutionaire eigenschappen. Maar dat alles is in een ongecompliceerde stijl en met vaardige hand uitgeschreven. Mogelijk klinkt het in het ene werk revelerender dan in het andere. Opvallend is in elk geval dat wie met de muziek van Jef van Hoof geconfronteerd wordt, erdoor geboeid wordt, en ze steeds opnieuw als een muzikale verrijking ervaart. Dat is en blijft o.i. nog altijd een onmiskenbare waarde!

Hugo Heughebaert.