Ons Erfdeel. Jaargang 22

Honderd jaar Vlaamse Beweging I.

De Vlaamse kultuurvereniging het Davidsfonds kwam op 15 januari 1875 tot stand. De viering van het eeuwfeest gaf in sommige afdelingen aanleiding tot de publikatie van herdenkingsgeschriften waaraan vooral de sympatisanten zich konden koesteren. Het hoofdbestuur mikte hoger en vertrouwde de analyse van zijn ‘res gestae’ toe aan een vakspecialist.

Voor wat de periode vóór Wereldoorlog II betreft, viel de keus op Prof. Dr. L. Wils. Vanzelfsprekend, is men bijna geneigd hieraan toe te voegen, Prof. Wils heeft immers een lange reeks fundamentele bijdragen over tal van aspekten van de Vlaamse Beweging bijeengeschreven waarin standpunten ontwikkeld werden die het hoofdbestuur niet als onaangenaam konden toeklinken. De dominante kerngedachte hierin is dat het katoliek bevolkingsdeel de motor heeft gevormd van deze nationale beweging ‘sui generis’ en dat van de liberalen en van de socialisten slechts zwakke impulsen zijn uitgegaan. Deze en andere stellingen worden niet door ieder gedeeld en boden stof tot gespierde polemieken. De diskussies hierover verliezen tans veel van hun politieke funktionaliteit en aktualiteit en ebden geleidelijk weg naar de sfeer van de wetenschappelijke tijdschriften, nu alle Vlaamse partijen hierover vrij gelijklopende programma's verkondigen.

In deze studie verloochent de auteur zijn vroegere opties niet: de omslag draagt slechts twee kleuren: de gele en de zwarte; bovenaan prijkt het embleem van het Davidsfonds: ‘Godsdienst, Taal en Vaderland’ en de titel luidt heel onthullend: Honderd jaar Vlaamse Beweging. Deel I: geschiedenis van het Davidsfonds. Het onderzoek heeft dus onmiskenbaar de auteur in zijn opvattingen gestijfd.

Het resultaat werkt erg inspirerend: het boek leest vlot en overtuigde Davidsfondsleden zullen zich meegesleept weten, terwijl buitenstaanders eerder onwillig telkens de bewijskracht zullen afwegen en tegenargumenten opstapelen. Deze studie biedt dan ook een kapitale sleutel tot de kennis en het inzicht in strijdobjektieven, middelen en rezultaten van de numeriek belangrijkste kultuurvereniging in Vlaanderen. Wie minder vertrouwd is met het nogal vaag en soms misleidend woordgebruik van de katolieke flamingant, wie zich afvraagt wat termen zoals ‘volksgezind, volkseigen, volksverheffing, volksontwikkeling, democratisch of sociaal’ in zijn optiek betekenen, komt hier volkomen aan zijn trekken. Men leert er heel veel over de inzet op kultureel vlak van ongeveer 80% van de sekuliere geestelijkheid in Vlaanderen. Immers, naar schatting ruim 3.000 priesters maakten er omstreeks 1910 deel van uit en bekleedden 26% van de afdelingsbesturen en 31% van de secretarissen- en penningmeesterschappen (pp. 226-227)!

Van het begin af aan zet de au-

[p. 785]

teur de bakens scherp: de nationale gedachte zou slechts na 1830 ontstaan zijn uit de zorg voor het behoud van de revolutie. De katolieken hadden hieraan flink meegewerkt en hun aandacht voor de taal, als een faktor van die eigenheid, lag in dezelfde lijn. Hiertegenover stonden de liberalen en later de socialisten afwachtend, om niet te zeggen wantrouwend. De eerste strijders voor typische Vlaamse aangelegenheden als het petitionnement van 1840 of de partijpolitieke werking, moesten ervaren dat ze meer respons in het katolieke dan in het liberale kamp kregen. Vooral de hogere geestelijkheid rond aartsbisschop Sterckx zou de band gelegd hebben ‘tussen de religieus-nationale belangstelling van de traditionalistische geestelijkheid voor de volkstaal, en de kulturele en de sociale belangstelling die in de kleine burgerij ervoor leefde’ (p. 44). Kortom het was ‘een legendevorming, volgens hetwelk de hogere geestelijkheid antivlaams was, of toch zeker niet echt vlaamsgezind’.

Vanaf zijn stichting kreeg het Davidsfonds tot opdracht het Willemsfonds, dat onder Vuylsteke's invloed volledig liberaal geworden was, te bestrijden op het terrein waar die dreigde het monopolie te verwerven, met name in de literatuur en het biblioteekwezen. Het dubbele doel van de katolieken ‘godsdienst en vaderland’ - dat ze o.i. lang vóór 1830, nog tijdens de regering van de katolieke aartshertogen tot het hunne hadden gemaakt - werd voor velen onder hen versterkt met een derde faktor: de taal.

De aard en de intensiteit van de werking van het Davidsfonds verschilde sterk in de ruimte en in de tijd. Bij de start kende de vereniging een flinke toeloop. Het entoesiasme luwde evenwel snel en het hoofdbestuur, na wat geharrewar rond leiding en taktiek, vergleed zachtjes in een soort letargie. De stimulans bleef uit en de aangeboden boeken bleven steken in het moraliserende en saaie genre. De betekenis van het Davidsfonds tijdens de eerste jaren diende dus vooral te worden gezocht in de lokale afdelingen. We hielden zelfs de indruk over dat het Davidsfonds aan bestaande kernen van katolieke flaminganten niets meer wezenlijks had bijgebracht dan het geven van een naam en het scheppen van een uniforme struktuur: waar vroeger geageerd werd, ging men daar mee door, waar het stil was, bleef rust heersen. Tijdens de partij- en de schoolstrijd van de jaren zeventig en tachtig, groeide het Davidsfonds uit tot één van de vele onderdelen in het groot katoliek leger. Met een omvangrijk feitendossier toont Wils aan dat de bewering van Dr. A.W. Willemsen als zouden de liberalen tijdens deze periode de hoofdtoon hebben aangegeven, niet klopt: de katolieken realiseerden heel wat in eigen onderwijsinstellingen en vochten vooraan bij de totstandkoming van de taalwetten. Of hiermee meteen aan de diskussies over de bijdrage van beide partijen een einde werd gemaakt, valt nog te betwijfelen. Een systematische analyse en vergelijking van het stemgedrag der liberale en katolieke volksvertegenwoordigers en senatoren, zal moeten uitmaken of de ‘Klauwaert’ meer primeerde op ‘de Geus’ ofwel of ‘de tael’ de voorrang kreeg op ‘godsdienst en vaderland’. Graag hadden we ook vernomen in welke plaatsen de flaminganten een verkiesbare plaats op de kandidatenlijsten konden afdwingen.

In de daaropvolgende hoofdstukken wil de auteur aantonen dat ‘flaminganten een leidende rol hebben gespeeld in de stichting en groei van de kristelijke sociale organisaties, en daarop een vlaamsgezinde stempel geslagen...’ (p. 171), of heeft hij het over ‘hun bondgenootschap met de kristen-demokratie, of juister misschien hun versmelting ermee’ (p. 163). De argumenten missen hier de overtuigingskracht van de voorgaande hoofdstukken. Toegegeven dat bij de appreciatie ervan de inhoud die men aan de woorden ‘demokratisch’ wil geven, doorslaggevend is. Ook moet worden gezegd dat er inderdaad veel flaminganten betrokken waren bij de uitbouw van diverse ‘Gilden der Ambachten’, maar typeerde Karel Van Isacker deze stichtingen niet als ‘Averechtse democratie’? Het valt trouwens op dat een kleinburgerlijke refleks onmiddellijk de overhand kreeg op een sociale of vlaamsgezinde, van het ogenblik af dat er voor echte syndikaten of voor koöperatieven of voor sociale wetgeving werd geijverd; veel flaminganten namen toen ostentatief stelling tegen deze autentieke demokratische en sociale stroming. Wie konsekwent trouw bleef aan de objektieven van de ‘kristelijke Vlaamse Volkspartijen’ kreeg het hard te verduren van even radikale flaminganten. De opsomming van manifestaties van enige omvang waaruit zou blijken dat het Davidsfonds uiting zou hebben gegeven aan zijn onvrede met het materiële lot van het grootste deel van de Vlaamse bevolking, is hier bijzonder schraal. Het Davidsfonds sprak zich weinig ekspliciet uit tegen sociale misbruiken als vrouwen- of kinderarbeid, ook niet tegen beroerde werkomstandigheden of nachtwerk, evenmin ten voordele van een diepgaande sociale wetgeving, eerlijker lonen of leerplicht. Men vindt geen gouw- of landdagen waarin gepleit wordt voor meervoudig of voor enkelvoudig algemeen stemrecht, hoewel de uitbreiding van dat recht stellig het vlaamssprekende deel winst had opgeleverd.

Katolieke flaminganten en Davidsfondsers hebben ongetwijfeld een meer aanwijsbare rol gespeeld in het emancipatiepro-

[p. 786]

ces van kleine burgers, landbouwers en middenstanders. De betekenis voor de boerenstand van een figuur als Vliebergh, voorzitter van het Davidsfonds behoeft geen toelichting. Terecht vraagt Wils dan ook veel aandacht voor de scholieren en studentenbeweging. Ze vormden o.i. zovele uitingen van het gistingsproces bij de lagere bevolkingsgroepen, zowel op het platteland als ‘op de buiten’, die, verstoken van een akademische titel, tans taalmoeilijkheden ondervonden en vreesden afgehouden te worden van de kennis en de integrale intellektuele ontplooiing en sociale opgang.

De laatste hoofdstukken tenslotte dragen zeer herkenbaar het watermerk van Wils' bekende stellingen. Een paar citaten dringen zich werkelijk op:: ‘welk was het aandeel van de verschillende zuilen in Vlaanderen in het bestrijden van de Vlaamse bewustwording en van de Vlaamse rechtseis in diezelfde periode 1900-1914? Ik schat dat hier de socialisten minstens 20% voor hun rekening zullen moeten nemen (vooral door het bestrijden van de bewustwording); de liberalen minstens 60%. De katolieken zullen hier niet aan 10% geraken en hierbij vergeet ik noch “Le Bien Public”, noch Mercier, Waffelaert, Woeste, de jezuïeten of wie ook’. (p. 202).

‘Al was de Vlaamse beweging in grote hoofdzaak katholiek, en grotendeels gedragen door de geestelijkheid, (...) ze bepaalde zelf haar doeleinden en haar middelen, die ze niet principieel liet onderschikken aan het kerkelijk belang. De vrijzinnige vlaamsgezinden waren zover niet...’ (p. 220). Deze ondubbelzinnige uitspraken maken het de repliekgever niet gemakkelijk. De auteur bewijst bovendien met een overvloed aan feiten dat de katolieke flaminganten, ondanks de tegenwerking van de bisschoppen, de wet op het middelbaar onderwijs wisten door te drukken; dat ze bij tal van manifestaties met een Vlaams karakter grootmoedig de hand reikten naar hun politieke tegenstrevers, maar meestal tevergeefs; dat de slagkracht van hun aktie flink werd beknot door de tamheid van liberalen en socialisten; dat het invoeren van de evenredige vertegenwoordiging de katolieke vertegenwoordiging had verzwakt.

Het meest voor de hand liggende antwoord op de gegeven voorstelling zou er natuurlijk in kunnen bestaan enkele steekhoudende bezwaren t.o.v. de Vlaamse Beweging geuit door vader Anseele weer in herinnering te brengen: diende de ‘Vlaamse bewustwording’ te eindigen bij de taal alleen? Of waarom moesten socialisten zich bovenmate druk maken over het middelbaar of hoger onderwijs wanneer ze nauwelijks aan het lager toe waren? Ook benadrukt de auteur onvoldoende de benarde politieke situatie van de Vlaamse liberalen. De toekenning van het meervoudig algemeen stemrecht had vooral de katolieke achterban versterkt en meteen ook het procentueel aandeel van de vlaamssprekenden in hun kiezerskorps. De minste beroering of radikalisering op dat vlak verwekte dan ook automatisch onrust bij de leiding. Kardinaal Goossens wond er geen doekjes rond: ‘Le parti flamand nous est d'un grand secours dans les élections et il importe d'user de ménagements à son égard’ (p. 134). Zijn opvolger kardinaal Mercier verklaarde reeds in 1904 ronduit dat de bisschoppen de leiding ervan op zich dienden te nemen (p. 214). De Vlaamse prominenten binnen de katolieke partij beschikten potentieel over een enorme politieke macht, die in ieder geval veel groter was dan ze zelf wisten. Ze hebben er o.i. slechts heel slapjes en heel braafjes gebruik van gemaakt. De toestand voor de vlaamstalige liberalen zag er heel anders uit: ze konden niet terugvallen op een breed en heterogeen kiespubliek als dat van de katolieken of dat van de arbeiderswereld, zoals de socialisten. Ze waren overwegend aangewezen op de nogal smalle middengroepen en moesten vrezen dat elke gewaagde aktie tot een verzwakking of tot een versplintering van de reeds zo aangetaste posities moest leiden. Het optreden van een J. Hoste te Brussel of van de Sabbe's te Brugge lijkt me hier toch onderbelicht.

Ook trof het ons dat de auteur als het ware voortdurend twee kamera's hanteerde, waarbij de ene de gehele katolieke Vlaamse beweging overschouwde, terwijl de andere uitsluitend het Davidsfonds viseerde. Door het alternerend oproepen van beelden ontstonden op de duur overvloeiingen waarbij het aandeel van de verschillende politieke agenten niet precies te herkennen viel. Zo krijgt men gaandeweg het gevoel dat alles wat er op Vlaams gebied gestalte kreeg, van de zenuwcentra van het Davidsfonds uitging. Dat leidt dan tot een wat al te rooskleurige konklusie: ‘Het (Davidsfonds) kon dat allemaal doen omdat het in eenklank was met de brede katholieke vlaamsgezinde opinie, die mede werd gedragen door de geestelijkheid van laag tot hoog’. Hier lijkt me de rozentuil die de eeuweling wordt aangeboden wat te opzichtig. We menen te weten dat de welwillende houding van sommige bisschoppen eerder van platonische aard was - waarop de auteur trouwens zelf de nadruk legt: Het is ook bekend dat bepaalde houdingen soms onprettige gevolgen hadden voor geestelijken. Ze zagen hun daden van onwil als een inbreuk op de belofte van gehoorzaamheid geïnterpreteerd en bij velen werden rechtmatige religieuze en maatschappelijke ambities gebroken. Van onze

[p. 787]

kant geloven we dat het elektoraal sukses van het V.N.V. en later van de Volksunie mede bepaald werd door de intensiteit van de konflikten met de geestelijke overheid tijdens de voorbije eeuw. Waar de hiërarchie zich begrijpend opstelde, bv. te Limburg dat afhankelijk was van de vlaamsvoelende bisschop van Luik, bleven de moeilijkheden achterwege; in West-Vlaanderen, dat zich op dat gebied minder gelukkig mocht prijzen, zag de evolutie er anders uit.

Ook maakt Wils hier weinig gewag van de taaltoestanden in de onderwijsinstellingen van mannelijke en vrouwelijke religieuzen. We geven toe dat het onderzoek op dit gebied nog in een voorbereidend stadium verkeert. Grof geschat telden ze nochtans één zesde van het aantal scholieren in het vrij middelbaar onderwijs. Deze orden hanteerden strenge selektiekriteria zowel op intellektueel als op financieel vlak. Ze stonden door hun degelijke opleidings-metoden zeer hoog aangeschreven en wisten zo vele zonen en dochters van vooraanstaande katolieken aan te trekken. Het overwegend gebruik van het Frans leidde hier niet alleen tot spanningen met hun rechtstreekse konkurrenten, met name de bisschoppelijke kolleges, maar ook tot diepe konflikten in de orde zelf, zoals bij de Benediktijnen, de Jezuïeten, de Jozefieten. Ook dat aspekt vormt een onderdeel van de zo ingewikkelde machtsverhoudingen binnenin de katolieke vleugel.

De aard van een bespreking brengt met zich mee dat de waarde van een studie moet blijken uit slechts losse toetsen. Ook kan het eindoordeel pas volgen bij het verschijnen van het tweede deel handelend over het Davidsfonds tijdens de twee wereldoorlogen. Ondertussen moet worden gezegd dat het nieuwe boek van Prof. Wils een brede en open kijk geeft op een Vlaamse kultuurvereniging van formaat. Op welke wijze men de werking ervan wil beoordelen, zal blijvend van het standpunt van de lezer afhangen.

Prof. dr. R. Van Eenoo.

Lode Wils, Honderd jaar Vlaamse Beweging. I. Geschiedenis van het Davidsfonds tot 1914, Leuven, Davidsfonds, 1977, 252 p., 24 foto's.