Ons Erfdeel. Jaargang 22

[p. 769]

Nederlandse taal- en kultuurpolitiek

[p. 770]

Nederlandse taal en kultuur in het buitenland

Zevende Colloquium Neerlandicum.

Het zevende Colloquium Neerlandicum, een driejaarlijkse konferentie van docenten in de neerlandistiek aan buitenlandse universiteiten werd van 27 t/m 31 augustus 1979 in Amsterdam gehouden. Ongeveer 90 docenten van buiten en 50 neerlandici van binnen de Nederlanden waren daar bijeen, om met elkaar over hun vak van gedachten te wisselen. Gedeeltelijk hebben deze docenten ‘van buiten’ het Nederlands als moedertaal, maar gedeeltelijk ook niet. Het verheugde ons, dat vele (steeds meer!) neerlandici uit het binnenland door hun aktieve aanwezigheid blijk gaven van belangstelling voor hun broeders in den vreemde.

Het gedeelte van de NEM-leden ( = Neerlandica-extra-muros-leden) met het Nederlands als moedertaal is nog steeds groter dat het gedeelte van de NEM-leden met een andere moedertaal. Deze situatie lijkt bij vergelijking met andere taalgebieden (denkt u maar aan de Germanisten) wat onderontwikkeld. Het sterken en stimuleren van de neerlandistiek bij niet-moedertalers is daarom een van de doelstellingen van zo'n kollokwium. Een tweede doelstelling is het kanaliseren van de mogelijkheid tot kontakt met kollega's, die vaak in volkomen andere omstandigheden met analoge dus herkenbare moeilijkheden te kampen hebben. Dat is voor velen op vaak eenzame posten een levensnoodzakelijkheid. Een derde doelstelling is het inhoudelijk ‘bijtanken’ op gebieden van literatuur, taalkunde en didaktiek.

De ene keer komen we bijeen in Noord-Nederland, de andere keer in Zuid-Nederland. Ons zesde kollokwium hielden we in Antwerpen, dit jaar waren we bijeen in Amsterdam en over drie jaar zullen we naar Leuven gaan. Uit deze drie stedennamen kunt u al konkluderen, dat ook het kulturele en historische verleden van de Nederlanden een rol speelt.

Ofschoon dit kongres alleen NEM-leden betrof en de algemene organisatie bij de ministeries van Nationale Opvoeding en Nederlandse Cultuur in Brussel en het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen in Den Haag lag, werd de wetenschappelijke kant van dit kongres door het dagelijks bestuur van de IVN georganiseerd, de Internationale Vereniging voor Neerlandistiek. Zowel de algemene als de wetenschappelijke organisatie waren voortreffelijk, zodat het kongres zonder ernstige wanklanken verlopen is.

De organisatoren hadden het sublieme idee gehad, prins Claus uit te nodigen dit kongres te openen. Op deze manier werd de betekenis van dit kollokwium op een doeltreffende manier onderstreept en prins Claus kweet zich zo goed en gevat van deze taak, dat hij voor zijn prestatie van onze voorzitter, Dr. J. de Rooij, het brevet kreeg van ‘modelleerling in de neerlandistiek’, en wel een leerling, zoals wij NEM-leden er ons wel velen zouden wensen. De behartenswaardige woorden, die prins Claus sprak over de ‘verloedering van de taal’ in Nederland op dit moment, waren velen van ons uit het hart gegrepen en konden slechts spijtig beaamd worden.

De hoofdaksenten van dit kongres kan men onder 4 titels samenvatten: Er werd een ochtend besteed aan letterkunde, zowel aan de traditionele als aan de moderne. Er werd een ochtend besteed aan taalkunde. Er werden twee namiddagen besteed aan de didaktiek. En tenslotte werd er op verscheidene punten van het programma de aandacht gevestigd op een aspekt van land en volk, in dit geval op aspekten van Noord-Nederland.

Het eerste onderwerp was dus literatuur. De lezing van prof. Strengholt onder de titel Dromen in Vondels drama's leek en was ook op het eerste gezicht een schot in de roos. In het Vondeljaar 1979 sprak deze boeiende spreker en Vondelkenner op overtuigende wijze over het vernoemde tema. Maar toch wisten velen onder de aanwezigen niet goed wat ze met het aangeboden materiaal moesten beginnen. De inhoudelijke diskussie lukte daarom helemaal niet. Men klampte zich vast aan een inleidende opmerking van prof. Strengholt, dat hij overal rondom zich heen in de Nederlanden een groeiende desinteresse bespeurde t.a.v. het eigen kulturele en literaire verleden. Deze opmerking werd door enige kollega's inter muros gerelativeerd, omdat zij juist in de laatste jaren bij nogal wat studenten een toenemende, misschien terugkerende interesse voor het nationale verleden in literatuur, kultuur of geschiedenis meenden te kunnen konstateren. Vele NEM-leden herkenden zich in de laatste visie, omdat zij op hun buitenlandse universiteiten bij een natuurlijk relatief gering, maar groeiend aantal studenten een oprechte interesse vinden voor de Nederlandse kultuur, taal en literatuur.

Het was typisch voor dit kollokwium dat in de algemene diskussies en vraaggesprekken heel vaak op bijkomstigheden werd ingegaan en dat de inhoudelijke kern van de lezingen e.d. onberoerd gelaten werd. Dit kan natuurlijk betekenen, dat de toehoorders en vragenstellers slechts ongeïnteresseerd, dom of niet bij de tijd waren, maar daar wil en kan ik nu niet van uit gaan. Het kan echter ook betekenen dat er een duidelijke diskrepantie lag tussen de ‘doelstellingen’ van de sprekers en de ‘verwachtingspatronen’ van de toehoorders, om een onderscheiding van prof. Wilmots te hanteren. Wat voor de interne vakmensen bijkomstigheden waren, waren voor vele NEM-leden wezenlijke zaken of omgekeerd. Voor NEM-leden is bijv. de houding tegenover het nationale

[p. 771]

verleden wezenlijk en de preciese inhoud van een onderdeel daarvan op zich bijkomstig, meer een verduidelijking van het eerste en niet een op zich staande werkelijkheid. Tijdens de nogmaals werkelijk sublieme lezing van prof. Strengholt rees daarom de vraag, die onbeantwoord bleef: Wat doen we nu met Vondel in ons literatuuronderwijs, waar ligt de aktualiteit en het moderne in deze ongetwijfeld grote Nederlandse dichter?

In de tweede literatuurlezing van dr. Brems over Neo-romantische tendensen in de hedendaagse Nederlandse poëzie trad een analoge situatie op. De lezing was denk ik als informatie bedoeld over de allerlaatste stromingen in de Nederlanden op het gebied van de moderne poezie. Voor de een interessant, omdat het nieuwe gegevens bevatte, voor de ander niet zo boeiend, omdat het zo specialistisch was, dat er geen overzicht van moderne literatuurstromingen uit te voorschijn kwam. Het zij zo! Maar weer ging men tijdens de diskussie in op een op zichzelf interessant, maar in het kader van de lezing bijkomstig punt, namelijk op de term ‘neo-romantisch’. Er werd m.i. terecht gekritiseerd, dat zo'n woord als romantisch in het buitenland, bijv. in Frankrijk of Duitsland, een zo geladen gekompliceerde en rijke betekenis heeft, dat men zulke termen zou moeten vermijden bij het spreken over de laatste nog niet uitgerijpte gevoelsekspressieve lyriekstromingen in Noord- en Zuid-Nederland. Dus hier was de voor velen wezenlijke bijkomstigheid het benoemen en waarderen van traditionele of moderne literatuur. Tegen informatie hebben we niets, maar t.a.v. een te snelle beoordeling aan de hand van traditionele Nederlandse termen, die juist in het buitenland allerhande vragen oproepen, zijn we liever aan de voorzichtige kant.

De taalkundelezingen werden over het algemeen gewaardeerd. Taalkunde staat op het ogenblik internationaal erg in de belangstelling, informatie is welkom en de tema's van de lezingen sloten grotendeels aan bij de verwachtingspatronen van de toehoorders. Prof. Van den Toorn sprak indringend over De beoefening van de moderne taalkunde in Nederland en Dr. De Vries sprak over het kontroversiële tema Opvattingen over het begrip ABN. Hij sprak overzichtelijk, maar erg relativerend t.a.v. een vaste norm voor Nederlands taalgebruik. Deze voorzichtigheid is tegenover het fenomeen Nederlandse taal inderdaad aangebracht, omdat het allemaal zo gekompliceerd is en er de laatste tijd zoveel argumenten van buitenaf - socio-kulturele aspekten, zoals ze door prof. Wilmots genoemd werden - zoals funktionaliteit in de kommunikatie, tolerantie t.a.v. de uitspraak, de grammatika, de intonatie, idiomatische uitdrukkingen e.d. mede een rol zijn gaan spelen in de algemene beoordeling van het taalgebruik. Maar toch, toen een buitenlands docent in de diskussie vroeg of er toch niet (als steun voor niet-moedertalers) een norm bestaat voor juist taalgebruik en toen hij de hoop en verwachting uitsprak, dat de ANS (de Algemene Nederlandse Spraakkunst), waaraan ondanks tegenslagen hard gewerkt wordt, enige hulp zal bieden in twijfelgevallen, luidde het weliswaar spitse maar toch wel wat teleurstellende antwoord op deze vraag: ‘Sorry, een norm? Ik (een geboren Noord-Nederlander) ben de norm!’ Hier werd op twee golflengten gesproken en dat was jammer, omdat de vraag de moeite waard was om er een serieus antwoord op te geven.

Want als twee ontwikkelde Nederlandstaligen met elkaar over taalgebruik praten, dan zijn ze het over de juistheid of onjuistheid van bepaalde taalverschijnselen in negen van de tien gevallen eens. En onder deze eensgezindheid - dit wij en niet dat ik! - schuilt noodzakelijk een strukturerende norm. Over het tiende twijfelgeval kunnen de Nederlandstaligen zinnig diskussiëren, om bijv. tot de konklusie te komen, dat er sprake is van een ‘Noord-Nederlandse’ of een ‘Zuid-Nederlandse’ variant. Dit kan als zodanig ook op wetenschappelijk verantwoorde wijze in de ANS geregistreerd worden zonder diskriminatie of willekeurige beoordeling van een der gelijkwaardige varianten. Geen zinnig Nederlander zal toch zeggen, als een taalverschijnsel niet pertinent fout is, dat er geen varianten op grammatikaal of idiomatisch gebied naast elkaar kunnen en moeten bestaan om de taal niet tot een dood en diktatoriaal systeem te laten verworden.

De didaktiekkolleges werden erg gewaardeerd. Prof. Engels hielp ons inzicht te krijgen in de problematiek rond het vreemde-talen-leren: Kritische beschouwingen bij recente theorieën over het vreemde-talen-leren. Prof. Wilmots sprak over Doelstellingen en verwachtingspatronen in het onderwijs Nederlands als vreemde taal. Het eerste forum over Hoe wordt onderwijs van de Nederlandse letterkunde op de middelbare school in België en Nederland tegenwoordig opgevat? was wat zwak, misschien omdat het gebodene ver weg lag van de praktijk van de meeste aanwezige docenten. Het tweede forum daarentegen over het gebruik van het talenpraktikum werd vooral door de kundige leiding van prof. Nieuwborg een sukses. Hier konden ervaringen uitgewisseld worden, zonder dat er wezenlijk nieuwe standpunten naar voren gebracht moesten worden. De funktie van dit forum was kommunikatief en niet zozeer informatief. Het herkennen van analoge problemen bij anderen en hun oplossingen daarvoor kunnen stimulerend werken.

En nu het aspekt land en volk. Aan dit aspekt is in de loop van

[p. 772]

dit kollokwium op verschillende manieren de aandacht gegeven. Op de eerste dag werden we door de stad Amsterdam ontvangen. Na een wat droge lezing Amsterdam op het eerste gezicht kregen we een aardige film te zien en daarna werd ons een hartelijke ontvangst bereid op twee rondvaartboten, die ons vanaf het water de stad lieten zien. Een originele en leerrijke ontvangst met een glas in de hand! Midden in de week kregen we voorts een modern aspekt van land en volk te zien, via een leerrijk bezoek aan het informatiecentrum bij Lelystad ‘Nieuw land’, een permanente ekspositie over het Zuiderzeeprojekt. Vandaar gingen we dwars door de nieuwe polders naar het Muiderslot, een van de hoogtepunten van dit kongres. We kregen er al wandelend door het aloude en beroemde slot allerhande amusante anekdotes en spreekwoorden opgedist. Sommige verstandige mensen vroegen zich achteraf af, of hier niet een enorme kans voor NEM-leden gemist was, om ze op wat serieuzere en diepgaandere wijze in te leiden in het unieke historische kulturele en literaire fenomeen ‘Muiderslot’. Overigens werd de geest van de Muiderkring door een koncert voor fluit en harp op boeiende wijze geaktualiseerd. Het laatste aspekt van land en volk was ons voor de laatste dag beloofd. Toen sprak namelijk de heer Vondeling en de bedoeling was dat hij zou spreken over zijn uiteraard rijke politieke ervaring. Dit deed hij echter tot teleurstelling van velen, ook van de organisatoren, niet. Hij sprak over het onderwerp ‘ambtelijk taalmisbruik’, op zich ook wel een interessant onderwerp.

Ik wil nu afsluiten met een paar opmerkingen.

Ofschoon dit kongres niet gekenmerkt werd door ernstige wanklanken en zonder meer geslaagd genoemd mag worden, zijn er toch tijdens dit kollokwium twee min of meer duidelijke problemen naar voren gekomen.

Het konflikt tussen Noord- en Zuid-Nederland, dat in de IVN en onder de NEM-leden slechts zwak meespeelt, steekt toch altijd jammer genoeg zo tussendoor de kop op, om vooral maar te bewijzen, dat we er met onze verbroedering nog lang niet zijn. Ter illustratie een anekdote, openbaar vernomen uit de mond van een spreker. Een algemeen beschaafd iemand uit het Zuiden doet met alle mogelijke middelen zijn uiterste best zijn taal zo te ‘kuisen’, dat hij ABN spreekt, maar hij moet dan tot zijn spijt in zijn gesprekken met iemand uit Noord-Nederland (het Westen des lands is hier wel bedoeld) bemerken dat zijn ABN toch nog geen echt ABN is. Uit deze anekdote blijkt, dat de Hollander weet dat zijn ABN de norm is, waarmee het ABN van een Zuid-Nederlander be- of veroordeeld kan worden. Dus toch een glasheldere norm voor ABN? Of klopt er hier iets niet?

In vele landen, zoals in Duitsland, Frankrijk en Finland, is de Neerlandistiek in een duidelijke krisis geraakt door bezuiniging en beperking van bovenaf. In enige resoluties proberen we daar wat tegen te doen. Maar zorgwekkend is het en blijft het voorlopig nog wel. Gelukkig staat daar tegenover dat in andere landen - ik denk hier aan Engeland en met name aan Polen - de Neerlandistiek op vele terreinen, waarvan ik de vertaalaktiviteit afzonderlijk zou willen vernoemen, een goede kans krijgt zich gezond te ontwikkelen. Dat is een hoopvol teken, misschien ook voor anderen!

Het Colloquium Neerlandicum 1979 te Amsterdam was een van de meest eerlijke, vruchtbare en geslaagde kongressen in de geschiedenis van de Neerlandistiek extra Muros.

Drs. Peter Starmans, lektor

Nederlands, Universiteit Helsinki.