Ons Erfdeel. Jaargang 22

100 jaar Lemmensinstituut.

Op het einde van de achttiende, gedeeltelijk nog in de eerste helft van de negentiende eeuw, was de kerkmuziekbeoefening in Europa tot een erbarmelijk laag nivo gedaald. In vele kerken waren de wereldse orkestmissen favoriet, vierde een zoeterige operastijl hoogtij en werd een verbasterd surrogaat van het gregoriaans opgediend. Gaandeweg groeide vanuit bepaalde milieus een verzet tegen die sekularizatie van de katolieke kerkmuziek. Vooral Duitsland speelde in die reformatiebeweging een gewichtige rol. Vlaanderen maakte geen uitzondering op die toestand. Integendeel zelfs. De vervalperiode liep hier veel langer uit, en het verzet tegen die situatie kwam eerst veel later op gang. De uiteindelijke hervorming bij ons ging uit van het Lemmensinstituut.

In januari 1879 stichtte de Kempense komponist-organist Jaak-Nicolaas Lemmens (1823-1881) te Mechelen een ‘Ecole de Musique Religieuse’. Later werd ze eenvoudigweg Lemmensinstituut genoemd. In de stichtingsakte lezen we dat het zijn bedoeling was ‘de opleiding en vorming, voor alle graden, van organisten, kapelmeesters en zangers voor de heilige Rooms-Katolieke Kerk’ te verzekeren. Hij zelf was daarvoor de aangewezen man. Immers als orgelvirtuoos en orgelleraar aan het konservatorium te Brussel (van 1847 tot 1869) was hij in binnen- en buitenland een gevierd musikus. Door zijn bemoeiingen in verband met de restauratie en de begeleiding van het gregoriaans had hij bovendien een benijdenswaardige faam en een onmiskenbaar gezag verworven. De Mechelse kerkmuziekschool startte met een tiental leerlingen. Het leerprogramma bevatte, naast godsdienst, liturgie en kerklatijn, verschillende teoretische en praktische vakken zoals gregoriaans, orgel, klavier, harmonie, kontrapunt, fuga en kompositieleer. Aanvankelijk gaf Lemmens de meeste van die vakken zelf. Dat hij daarbij het hoofdaksent legde op het orgelspel, kan men hem moeilijk kwalijk nemen.

[p. 609]

Amper drie jaar na de oprichting van zijn school stierf hij te Zemst nabij Mechelen aan een hartaandoening.

In 1881 werd Edgar Tinel (1854-1912) aangesteld tot direkteur van het Lemmensinstituut. Hij bleef die funktie waarnemen tot 1908, toen hij benoemd werd tot direkteur van het Brusselse konservatorium. Onder zijn beheer kende het instituut een geweldige uitbreiding en kreeg het een enorme uitstralingskracht. Tinel, die zelf een geniaal - maar nog steeds te weinig gewaardeerd - komponist was, hechtte veel waarde aan harmonie, kontrapunt en kompositie, zonder het orgelspel te verwaarlozen. Geleidelijk aan besteedde hij ook meer aandacht aan de zang, zowel het gregoriaans als de meerstemmigheid, en oriënteerde zijn leerlingen op een ruimere muzikale horizon. Hij zorgde voor een betere struktuur en verhoogde het muzikaal en pedagogisch nivo aanzienlijk. Vanuit het instituut stimuleerde hij de hele kerkmuziekhervorming in ons land. Musica Sacra, revue de chant d'église et de musique religieuse, dat mede onder zijn impuls in 1881 in het leven werd geroepen, droeg daartoe in aanzienlijke mate bij.

Aloys Desmet (1867-1917) volgde Edgar Tinel op in 1909. Als komponist dacht hij in hoofdzaak aan de kleinere parochiekoren, die behoefte hadden aan eenvoudige, maar verantwoorde gebruiksmuziek. In het instituut zorgde hij ervoor dat het aantal leerlingen steeg tot een zeventigtal, wat een ongekend hoogtepunt betekende voor de school. De Eerste Wereldoorlog remde die bloei onverwacht af. Jaar na jaar slonk het aantal inschrijvingen en liep de school zo goed als leeg. Toen Aloys Desmet in 1917 overleed, telde de school nog nauwelijks een twintigtal leerlingen.

Met Jules Van Nuffel (1883-1953), de vierde direkteur in de reeks, begon een nieuwe bloeiperiode.

Lemmensinstituut te Mechelen. Stevens-orgel. 1911.

Hij werd tot direkteur benoemd in 1918. Twee jaar voordien had hij het Sint-Romboutskoor gesticht, waarmee hij snel wereldvermaardheid verwierf. In een van de vorige jaargangen (1973, nr. 4, blz. 128 e.v.) hebben wij in 't kort de betekenis van deze Vlaamse prominente en nog steeds ondergewaardeerde komponist geschetst. Als direkteur van het Lemmensinstituut is zijn verdienste in geen geval geringer. Wat hij tijdens zijn direktoraat allemaal verwezenlijkte is moeilijk in het korte bestek van dit artikel volledig te belichten. Hij schaarde rond zich een aantal bekwame professoren. We vermelden slechts H. Durieux, L. Mortelmans, M. de Jong, A. Meulemans, S. Nees, F. Peeters. Tal van nieuwe kursussen werden georganiseerd, zoals muziekanalyse, samenzang en koorleiding. In het jubileumnummer van Musica Sacra (1929) lezen we: ‘Het leerplan is nog ruimer geworden en sedert tien jaar heeft het onderwijs in de kerkzang er een voornamere plaats gekregen, meen ik, dan het vroeger innam: geen enkel leerling kan eraan denken naar een diploma te dingen, die niet in staat is de gregoriaanse melodieën volmaakt te harmoniseren, en, behalve dat, moet hij op zicht en zonder haperen gelijk welk stuk uit het reusachtig gregoriaans repertorium kunnen zingen. Er bestaat ook een kursus van muzikale ontleding voor de leerlingen van de hogere klasse evenals een kursus van samenzang. Naast dit alles wordt de studie van het orgel, het klavier, de harmonie, het koraal, het kontrapunt door de leerlingen tot het uiterste doorgedreven.’ Met nooit aflatende zorg ijverde Jules Van Nuffel er voor om de diploma's van zijn instituut door een officiële erkenning van de Staat te laten homologeren. Na heel wat inspanningen slaagde hij in zijn opzet. Tijdens de viering van zijn zilveren jubileum als direkteur in 1943 kon hij met een rechtmatige trots verklaren, dat aan de drie laureaatsdiploma's van dat jaar door de Staat dezelfde betekenis werd gehecht ‘en dezelfde rechten toegekend als aan de prijzen der staatsconservatoria’. Onvermoeid bouwde hij het instituut verder uit. In 1950 organizeerde hij een leergang muziekpedagogie. Deze gedurfde onderneming betekende iets totaal nieuws in het Belgische muziekonderwijs. De bedoeling was leraren te vormen ‘die de muziekopvoeding van de jeugd in het vrij middelbaar onderwijs kunnen leiden op een wijze die beantwoordt aan de humanistische doelstellingen van onze humaniora, van leraren die bezield zijn door de jonge

[p. 610]

vernieuwende geest van de hedendaagse muziekpedagogie, en bekwaam de jeugd in haar rechtmatig verlangen naar een harmonische ontplooiing van haar muzikaliteit en naar diepere kennisname van de muzikale meesterwerken tegemoet te komen.’ Via die kursus, die toevertrouwd werd aan Marcel Andries, kregen ook studenten die niet tot het instituut behoorden de uitzonderlijke gelegenheid een grondige kennis op te doen van de nieuwe muziekpedagogische opvattingen. Precies op tijd had Jules Van Nuffel ingezien dat de overlevingskansen van zijn school in niet geringe mate zouden dalen, wanneer hij het instituut uitsluitend als een kerkmuziekschool in stand hield. Door het Lemmensinstituut naar een nieuwe finaliteit te richten, verzekerde hij de toekomst van de school.

In 1952 nam Jules Vyverman (^o1900) de leiding van het Lemmensinstituut over. Wat zijn voorganger had ingezet, bouwde hij verder uit. Naast de pedagogische en technische opleiding legde hij ook een voornaam aksent op de algemene kulturele vorming. Bovendien kreeg hij de moeilijke en delikate opgave de groeiende vernieuwing die zich op kerkmuzikaal gebied aankondigde in veilige banen te houden en ze met de traditionele verworvenheden te verzoenen. Een belangrijke datum uit zijn direktoraat is 26 maart 1954. Toen werd bij Koninklijk Besluit beslist dat het diploma van de laureaten van het Lemmensinstituut gelijkgesteld werd met een eerste prijs fuga, kontrapunt, harmonie en orgel van het rijkskonservatorium. Die belangrijke beslissing betekende meteen de lang verwachte inzet van een vernieuwde fase in de geschiedenis van het Lemmensinstituut. De verdere uitbouw ervan werd het werk van zijn opvolger.

Sinds 1962 is Jozef Joris (^o1923) direkteur van het Lemmensinstituut. Wat onder zijn dynamische leiding tot stand is gekomen, grenst haast aan het onmogelijke. In een vijftiental jaren onderging het Lemmensinstituut een grondige herstrukturering. Steunend op de ideeën en principes van zijn voorgangers, heeft Jozef Joris het Lemmensinstituut een eigen inhoud en een specifiek karakter gegeven. Hij oriënteerde het instituut niet, zoals de rijkskonservatoria, op het patroon van het Franse conservatoire. Het was veeleer de Duitse Musikhochschule die model stond bij de herstrukturering. Inplaats van een vertikaal gerichte specialisering, opteerde hij, naar het voorbeeld van Jules Van Nuffel. voor een brede muzikale opleiding: een solide en breedvertakte onderbouw met een grondige teoretische vorming, en eerst daarna een geleidelijk optrekken naar meer specialisering. Bij de negentigste verjaardag van het instituut omschreef hij zijn bedoeling als volgt: ‘Het Lemmensinstituut wenst een type van musicus te vormen dat men vergeten was en best te vergelijken is met de cantor van de 18e eeuw: de lokale verantwoordelijke voor de muzikale bedrijvigheid, ze weze sakraal of profaan.’ Vandaar de grote betekenis die hij vanaf het begin hechtte aan de pedagogische scholing en het veelzijdig groepsmusiceren en koorzingen. Door voortdurende verbeteringen en aanpassingen werd de opleiding van jaar tot jaar gedifferentieerder, steviger gefundeerd en in alle takken doelgericht. De volledige uitbouw werd in de hand gewerkt of mogelijk gemaakt door verscheidene koninklijke besluiten en belangrijke beslissingen in het kader van het schoolpakt. Het Lemmensinstituut bestaat momenteel uit de volgende, door de Staat erkende afdelingen: de muziekhumaniora, in 1971 in het leven geroepen, en de hogere afdeling, verdeeld over het regentaat (twee jaar), de laureaatsopleiding (vier jaar) en de konservatoriumafdeling. De laatstgenoemde afdeling behelst nagenoeg alle vokale en instrumentale specialiteiten, naast de richtingen kompositie en kerkmuziek. 1968 was een belangrijk jaar in de geschiedenis van het Lemmensinstituut. Op beslissing van de bisschoppen werd het instituut overgeplaatst naar Leuven. In het oude klooster der Alexianen aan de Herestraat kreeg het een ruimere behuizing. Die was allernoodzakelijkst om een gedurfde droom van Jozef Joris te verwezenlijken: gedurende vijf dagen, van de morgen tot de avond, alle studenten samen laten te zingen en musiceren; bovendien aan elke student een eigen studeerruimte te bezorgen waarin hij zijn individuele oefeningen op om het even welk instrument kan realiseren.

In de loop van de voorbije honderd jaar is het Lemmensinstituut van een zgn. koster-organistenschool gestadig uitgegroeid tot een uniek muziekpedagogisch centrum in ons land, tot nog toe het enige en volledige vormingsinstituut voor muziekleraren in de diverse takken en graden van het algemeen en het muziekonderwijs. De einddiploma's zijn intussen gelijkgeschakeld met de overeenkomstige eerste prijzen aan de rijkskonservatoria. Dank zij de stevige en ruime pedagogische opleiding zijn de laureaten vrijgesteld van de bekwaamheidsproef tot aanstelling aan muziekscholen en -akademies. Al bij al zijn er dus redenen genoeg om bij dit honderdjarig jubileum con brio te juichen. Toch hangen er nog enkele wanklanken in het feestgejubel. Niet alle problemen zijn van de baan. De infrastruktuur en de behuizing dienen verder aangepast en aanzienlijk verbeterd te worden. Er bestaat nog altijd een diskriminatie tussen de leraren van het Lemmensinstituut en hun kollega's uit de rijkskonservatoria en de muziekakademies. De salarissen van de laureaten-muziekopvoeding in het

[p. 611]

dagonderwijs zijn nog steeds niet aangepast. Zolang het rijksonderwijs nalaat zijn konservatoria organisch in te bouwen in het hoger onderwijs, blijven het Lemmensinstituut als enige vrije school in die sektor talrijke morele en financiële voordelen onthouden. Nog zwaarder weegt de remmende mentaliteit van enkele tegenstanders van die hervorming in het hoger muziekonderwijs. ‘Zij vrezen, en ten onrechte - zo zei Jozef Joris onlangs tijdens een radio-interview - dat de algemene muzikale vorming een sterke specialisering in de weg staat. Dat zou waar zijn als men voortgaat met mikken op vroegtijdig meesterschap en die vroegrijpheid, eerder zeldzaam, dan wil verheffen tot norm naar dewelke de kandidaten zich zouden moeten schikken. Wie echter bereid is om het artistiek onderwijs niet tot het uiterste af te zonderen van ander hoger onderwijs van meer wetenschappelijke dan artistieke aard, moet er toe kunnen komen, geloven wij, om het ene en het andere met elkaar te verzoenen. Of moet het muzikantenbent dan ten eeuwigen dage de enige kategorie van studerenden zijn die wars van algemene sekundaire én postsekundaire vorming, toch alle voordelen van het hoger zelfs universitair onderwijs voor zich opeist? Wij staan resoluut aan de zijde van diegenen die niet alleen geloven in die verzoening maar er zelfs voor de toekomst het enige heil van verwachten.’

●

100 jaar Lemmensinstituut werd op woensdag 30 mei feestelijk gevierd. De herdenking begon met een plechtige eucharistieviering in de kapel van het instituut, voorgezeten door de apostolische nuntius, de bisschoppen van Hasselt en Antwerpen en de hulpbisschop van Gent. In de muzikale omlijsting kwamen alle aspekten van de liturgische zang aan bod: gregoriaans, polyfonie uit de renaissance, twintigste-eeuwse meerstemmigheid,

Lemmensinstituut te Leuven. Marcussen-orgel. 1979.

oud-geestelijk volkslied en hedendaags kerklied. Een betere illustratie van de rijkgeschakeerde en verantwoorde kerkzang kon men zich moeilijk voorstellen.

Tijdens de akademische zitting kwamen drie sprekers aan het woord. Direkteur Jozef Joris handelde over Stalen uit 100 jaar Lemmensinstituut. In een spiritueel betoog belichtte hij een voor een de belangrijkste pijlers waarop het onderricht in het instituut gedurende al die jaren gegrondvest werd: orgel, zang, muziekteorie en pedagogie. Hij liet niet na ook een lans te breken voor een adekwate hedendaagse religieuze muziek, die zoals in het vroege kristendom vol ritme en kleur is en de gelovigen zou losrukken uit zichzelf om hen in de originele betekenis van het Griekse woord in ‘ekstase’ te brengen. ‘Daarbij zien we ons geplaatst voor de onmogelijke taak enerzijds te ontroe-

[p. 612]

ren - wat neerkomt op behagen - zonder profaan te worden of frivool, enerzijds de eenvoudigen niet te boven te gaan, anderzijds niet vulgair of akademisch te schijnen voor ontwikkelden of insiders.’

Johan Fleerackers van zijn kant beklemtoonde de weerslag van het instituut op de muziekkultuur en het artistiek reveil in Vlaanderen. Hij prees het ‘anderszijn’ van het Lemmensinstituut, waardoor het een gelijke plaats heeft ingenomen naast de rijkskonservatoria. In zijn perspektiefbeeld op een nieuwe tijd vroeg hij zich af of ‘de unieke geografische band van Lemmens en de K.U.L., verenigd in een zelfde universiteitsstad, niet de gedroomde kans biedt om in dit land het wetenschappelijke muziekonderwijs ook op dit vlak een nieuwe toekomst te geven. Een associatie, samenwerking, fusie, uitwisseling of hoe het ook moge heten, tussen Lemmens en de K.U.L. zou spoedig een nieuw type-musikus doen ontstaan, een symbioze van praktische deskundigheid van het laureaatschap, verrijkt en verruimd met de kritische eigenschappen van een wetenschappelijke vorming.’

Tot slot sprak kardinaal Suenens zijn bewondering en trots uit over de realizaties en de vernieuwende invloed van het instituut. Hij riep alle studenten op om naast hun muziekpedagogische taak zich ook volledig in te zetten voor de zo nodige kwaliteitsverbetering in het liturgische leven.

Hoogtepunt van de viering was het koncert dat 's avonds werd opgedist in aanwezigheid van koningin Fabiola. De uitvoering door de vokale ensembles van het instituut waren een voorbeeld van de zuiverste koorzang, afgewerkt tot in de kleinste details. Door een bijna dagelijkse en volkomen verantwoorde kooropleiding heeft dirigent Paul Schollaert die ensembles gekneed tot een zuiver en rijk instrument, dat virtuoze techniek paart aan gedifferentieerde ekspressie. Niet alleen de homogeniteit en de voornaamheid van de koorklank zijn bewonderenswaardig, het is zonder meer verrassend hoe onder zijn bezielde leiding een melodie kan openbloeien of een harmonische spanning een hoorbare geladenheid krijgt. Zelfs van de eenvoudigste koornummers maakt hij ware juweeltjes van interpretatiekunst, zonder te vervallen in uiterlijke effektmakerij.

Het programma was samengesteld uit komposities van de zes direkteurs van het instituut. Jozef Sluys speelde de Sonate pascale van J.N. Lemmens: een eenvoudige partituur, die naast enkele fijnzinnige omspelingen van gregoriaanse motieven een soms wat schrale inhoud bevat. Hij vertolkte ze keurig op het splinternieuwe Marcussen-orgel, door weldoeners en sympatisanten aan het jubilerende instituut geschonken. De twee Marialiederen voor a-capella-koor van Edgar Tinel zijn rijpe komposities, waarin de komponist een romantische uitdrukking wonderwel heeft verzoend met een solide en verantwoorde schrijfwijze. De fragmenten uit de Mis ter ere van de heilige Rombout voor mannenkoor en orgel van Aloys Desmet getuigen voor de sobere en toch nobele toonspraak van deze toondichter. De twee motetten voor vrouwenstemmen en orgel van Jules Vyverman zijn met hun broze harmonieën gedrenkt in een licht impressionistische sfeer. In convertende Dominus voor gemengd koor en orgel van Jules Van Nuffel was ongetwijfeld een van de glanspunten van het koncert, zowel wat de uitvoering als wat de kompositie zelf betreft. Dat is verkondigende muziek van het allerpuurste gehalte. De muziek is ekspressief op de tekst geschreven, afwisselend deklamatorisch, lyrisch en episch van verklanking. Hier en daar verhogen enkele, voor die tijd gedurfde samenklanken de uitdrukkingskracht. De sensitieve klanksonoriteit van het geheel en het belijdend karakter van de melodie laten geen mens ongeroerd. Het tweede deel van het programma was heel en al gewijd aan de kreatie van Kooroefeningen, vokale variaties op een vroegkristelijk dankgebed en gedichten van H. Oosterhuis voor zingend kwartet, koren en orgels van Jozef Joris. De partituur is een boeiende kaleidoskoop van koorstijlen en -technieken. Ze bouwt voort op diverse traditionele verworvenheden, maar is eigentijds en persoonlijk van uitwerking. De versmelting van tonaliteit, neo- en atonaliteit, van deklamatiestijl en akkoordkonglomeraten, van gregoriaanse reminiscenties in de melodie en sterk geskandeerde aksenten in het ritme geven aan deze kompositie een gedifferentieerde inhoud. De virtuoze verklanking door het koor van het Lemmensinstituut, dat in drie cori spezzati ruimtelijk opgesteld stond, liet een imponerende indruk na.

100 jaar Lemmensinstituut werd te Leuven op een zinvolle, revelerende en overtuigende wijze herdacht. Om het met Jozef Joris te zeggen: op de drempel van een nieuwe eeuw liggen voor dit instituut alle wegen open!

Hugo Heughebaert.