Ons Erfdeel. Jaargang 22

[p. 606]

Muziek

Holland Festival 1979.

Steeds duidelijker tekent de lijn zich af, die direkteur Frans de Ruiter voor het Holland Festival heeft uitgestippeld. Minder kwantiteit, meer kwaliteit: minder voorstellingen en koncerten, maar met een duidelijker gezicht, met meer karakter, manifestaties die ergens voor stáán. Van loutere opvullingetjes - recitals zoals men die ook in het winterseizoen kan aantreffen - was vrijwel geheel afgezien. Slechts een enkel orkestkoncert miste dat karakter.

Het zal duidelijk zijn dat De Ruiter risiko's nam, dat tegenstrijdige meningen onvermijdelijk waren, het festival droeg informatie- én diskussiestof aan.

Wellicht viel dit het duidelijkst te illustreren aan de hand van de bijdrage door de Opera van Frankfurt, een monsterproduktie met 300 medewerkers, waaronder een staf van technici zoals men die hooguit nog kan aantreffen bij een popgroep als Pink Floyd. De opera van Luigi Nono, die Michael Gielen en de zijnen hier presenteerden, paste in het tema ‘revolutie in de kunst’, het openbreken van gevestigde waarden, het werken aan een nieuwe (klanken)wereld. Overigens had De Ruiter dit jaar minder strak aan het tema vastgehouden en het ligt in de bedoeling om ook volgende jaren zo'n uitgangspunt niet als een keurslijf te hanteren.

Het kontroversiële karakter van Nono's werk bleek al dadelijk tijdens de première in de Scala van Milaan, waar enkele vokalisten hun medewerking weigerden en zich daarbij beriepen op hun fascistische levensvisie.

Nono's tweede opera (na de In-tolleranza uit alweer 1961) heeft een poëtische titel meegekregen: Al gran sole carico d'amore (Onder de grote zon beladen met liefde), maar het onderwerp is strijdbaar genoeg: de geschiedenis van vrouwen in revoluties, overigens voor het merendeel met tragische afloop.

Nono noemde zijn werk een ‘scenische aktie’ in twee delen, gebazeerd op teksten van Brecht, Tanja Bunke, Fidel Castro, Che Guevara, Dimitrov, Gorki, Gramsci, Lenin, Marx, Louise Michel, Pavese, Rimbaud, Celia Sanchez, Haydée Santamaria en nog vele andere getuigenissen. Hierbij lag het niet in zijn bedoeling om een koherente, moralistische keten van logisch opéénvolgende gebeurtenissen voor te schotelen, de geschiedenis van al deze vrouwen wordt niet zozeer uitgebeeld laat staan van kommentaren voorzien, de heldinnen spelen geen opgeblazen heroïsche rol, hun moed moet voor zichzelf spreken en de kijker/luisteraar bevindt zich aldus in een vrij open situatie, er wordt een beroep gedaan op zijn associatieve vermogen.

Vandaar dat het spektakel in feite een drietal min of meer onafhankelijke lagen telt, waarin muziek, tekst en aktie zeker niet altijd in een duidelijk op elkaar inspelend kader zijn ondergebracht.

Het volwassen publiek moet zelf zijn standpunt zien te distilleren.

Maar zo konsekwent als bijvoorbeeld in een werk als Peter Schats Labyrint waarin inderdaad die lagen van begin tot eind autonoom blijven, pakte Al gran sole carico d'amore nu ook weer niet uit. Sterker: naar mijn gevoel opteerde de komponist in wezen toch voor een minder abstrakte benadering, gezien het feit dat hij de Frankfurtse versie, die veel samenhangender en realistischer uitviel dan die van de Scala, zélf prefereerde.

Het begin in zijn fotografische stylering is bijzonder sterk, maar gaandeweg werd de voorstelling ‘gewoner’, met name het onderdrukkingsmekanisme werd wel erg James Bond-achtig gestalte verleend. Over het algemeen heeft de kritiek in Nederland deze realistische visie dan ook als bedenkelijk bestempeld.

Ondertussen was de realisatie verbluffend van afwerking, uiterst geraffineerd, alleen al de belichting (Erich Falk) bood een piekervaring op dit terrein, onovertroffen van sfeertekening, de witzwarttinten overheersten trouwens gedurende de gehele voorstelling.

Naast die vlekkeloze enscenering van Jürgen Flimm moet ook de muzikale vertolking hoog geschat worden, slechts op de kwaliteit van de elektronische muziek viel af te dingen.

Dat Nono sinds zijn Fabrica Illuminata weinig geëvolueerd is, mag bekend worden verondersteld, het zijn nog steeds die scherp-hoge ‘trompet’-sopranen die de aktie muzikaal de belangrijkste ondersteuning meegeven, geëksalteerd-dwingend. In het tweede deel komt die oververhitte ekspressie wat meer in lyrische banen, konform de (poëtische) titel.

De reden waarom Nono steeds kontroversiële meningen oproept, schuilt mijns inziens minder in zijn uitgesproken politieke overtuiging, dan wel in het feit dat dit soort teksten van een dusdanige impakt zijn dat men zich afvraagt óf ze wel te komponeren zijn.

Een grotere tegenstelling dan met de openingsavond was niet denkbaar geweest: hier werd gerelativeerd bij het leven! Shockerend bedoelde dada-voorstellingen, ‘zachte’ revoluties, waar indertijd heel wat afgelachen werd, provo-manifestaties avant la lettre, meer speldeprikken dan houwdegens, meer ketch-up dan bloed, dit muziekteatergebeuren in griezelig eksakte rekonstrukties van Eddy Habbema (regie), Jochen Ulrich (koreografie) en Rudolf Corens (dekor en kostuums). Reinbert de Leeuw tekende voor de direktie, een hoofdaandeel nam de Knete Kompanie uit Keulen (Arbeitersgruppe Bewegungstheater der Deutschen Sporthochschule; op zichzelf al een dadaïstische benaming!).

Het Parijs van de jaren twintig

[p. 607]

kwam tot leven in Satie's Relâche, gegarneerd met Milhauds ‘opéras-minutes’ L'Abandon d'Ariane en La Délivrance de Thésée, Hindemiths spitsvondige Hin und zurück, ook muzikaal het sterkst trouwens, en verder nog Satie's toneelstuk Le Piège de Meduse, helaas te oubollig gebracht. Het dadaïsme was wel gek maar niet grappig...

Uiteraard blijft van het shockerende effekt vandaag de dag weinig of niets meer over. Wat dat betreft vond ik enkele jaren geleden een Engelse prezentatie van Satie's Parade, geheel aangepast aan onze tijd, met onder meer redevoeringen van Hitler. Indrukwekkender maar ook meer diskutabel.

Reinbert de Leeuw dirigeerde tevens een première van Steve Reich die niets met het Festivaltema te maken had, maar toch met het festival als zodanig, want het stuk was in opdracht gekomponeerd: Music for a large ensemble, te weten 27 man, Reichs grootste bezetting tot nu toe, met vertegenwoordiging van instrumenten uit alle groepen van het orkest. Het interessantst is de toepassing van een trio trompetten dat als een reuzenblaasbalg werkt. De kleurige instrumentatie staat wel heel ver af van Reichs vroegere, hoogst ascetische werken, die eveneens gepresenteerd werden. Vriend en vijand van de minimal music vroegen zich af, in hoe verre er nog mogelijkheden tot ontwikkeling zijn, even afgezien van die instrumentatie-snufjes. Iets nieuws leverde het werk dus niet op.

Maar ook Louis Andriessens Mausoleum, als vervolg op De Staat voor bijna dezelfde bezetting bood weinig nieuwe gezichtspunten, alhoewel het tweede deel, een soort processiemuziek, fascinerend is. Hier ligt het tema (een eerbetoon aan de strijdbare anarchist Bakoenin) wel degelijk in het verlengde van dat van het festival.

Ook van Andriessen werd een uitvoerig beeld gegeven, zij het in een aanvulling op een koncert aangeboden door de KRO. Liefst zes bijdragen leverde deze omroep door middel van het ASKO-koor, ‘performer’ Takehaschi Kosugi, pianist Geoffrey Madge, mezzosopraan Carol Plantamura, celliste Frances-Marie Uitti en voor Andriessen Het Losse Snaren Ensemble en de Koninklijke Harmonie Oefening en Uitspanning uit Beek en Donk.

Dit laatste klinkt dadaïstisch, maar is het allerminst. Andriessen schreef serieuze werken voor 12 strijkers, die uitsluitend op losse snaren spelen (die echter afwisselend gestemd zijn, zodat toch een groot kromatisch klankveld binnen zijn bereik kwam) onder de titel Symfonie voor Losse Snaren en nog voor een harmonie-orkest (‘Symfonieën der Nederlanden’) en minimal musicstijl met tegen het eind - vooruit: dat was dan wel degelijk een stukje dada - een soort van Charleston-kramp.

Echte gebruiksmuziek in de niet pejoratieve betekenis, waar de grotendeels amateurmusici veel plezier aan beleefden. De harmonie uit Beek en Donk zorgde zelfs voor een bissering die kon aantonen, dat Andriessens werk wel degelijk een uitschieter is, méér dan een gimmick. Ook toén bleef zijn Symfonieën der Nederlanden recht overeind.

Of Mauricio Kagels Chorbuch fur Vokalensemble und Tasteninstrumente (eerste integrale uitvoering) dadaïstisch is of niet, dáárover liepen de meningen uiteen. Kagel zocht als intens kaballist naar een plan achter Bachs koralen. Zijn meer dan avondvullende werk is daarop een reflektie. De koorteksten hebben overigens niets met die koralen van doen, deze klinken afwisselend op piano en harmonium in een kurieuze niet-lineaire transpositie van het origineel (per akkoord worden de harmonieën van toonaard verwisseld, het resultaat is een soort drenzerige Max Reger). Het ASKO-koor onder leiding van Jos Leussink en pianiste Marjes Benoist haalden veel eer met hun vertolking. Misschien moeten ze nog eens aantreden voor een scènische versie bestemd voor het jubileum (komende herfst) van het Haagse HOTT-teater, dat altijd al veel aandacht aan nieuwe Kagel-produkties heeft besteed.

Een hoogtepunt vormden voorts de bijdragen van Madge, ook in een Xenakis-koncert (georganiseerd door de NOS) met een eerste uitvoering van het met gemengde gevoelens ontvangen Anemoessa (Gevuld met wind) voor orkest en koren. Weer typerend voor het festival-tema was zijn recital met onbekende werken van Russische komponisten uit de revolutionaire periode 1915-1925 (gelukkig op de plaat, BVHaast, vastgelegd). Het meest intrigerend vond ik zijn dubbel van Jean Barraqué's Sonate met Music of Changes van John Cage, de strengste avantgarde uit de jaren 1950-1951. Een tour de force waartoe slechts enkele pianisten in staat zijn. De grote pianosonate van Barraqué heb ik nog niet eerder zo precies en helder horen vertolken.

Van deze ongenaakbare grootmeester uit de seriële epoche - immers eens gekarakteriseerd als het enige echte Westerse genie sinds Beethoven; ja, en hoe vaak hoort men zijn muziek uitgevoerd? Niet voor niets werden de studio-opnames pas vele jaren later gevolgd door de eerste openbare uitvoeringen! - speelde het Radio Kamer Orkest nog de Séquence uit diezelfde heroïsche tijd, Ernest Bour is evenals Madge de geknipte figuur voor dit soort muziek, ook hier dus een hoge betrouwbaarheidsgraad.

Gemengde reakties leverden de bijdrages van Plantamura en Uitti op. Ondertussen boden beide dames wel veel informatie over de stand van zaken, een groot deel van hun repertoire is speciaal voor hen geschreven. Zo hoort het ook maar men

[p. 608]

maakt het helaas maar al te zelden mee.

Wat de bijdrage van Kosugi betreft, die was 100% dadaïstisch, of beter: neo-dadaïstisch, een Fluxus-derivaat.

Puur dada en nieuw-dada boden vervolgens het Goethe Instituut, de Berliner Festwochen en de Hochschule der Künste te Berlijn in een indrukwekkende bundeling van krachten voor de presentatie van zeven Lautgedichte van Raoul Hausmann (Schwitters mag dan bekender zijn geworden in dit genre, hij heeft het van deze pionier!) en van Dieter Schnebls Maulwerke (Atemzüge, Kehlkopfspannunhen, Gurgeltrollen, Mundstücke, Zungenschläge en Lippendienst), waarin strottenhoofd, neus en mondholte als komplete elektronische studio's worden ingezet. De vormgeving van Achim Freyer (subliem in Variété van Kagel, Holland Festival 1978) was ook nu weer onovertroffen.

Dat dit pionierswerk, in de vorm van een dialoog tussen een tiental spelers in een mislukte kommunikatie, uitsluitend via zo'n festival valt te organiseren zal duidelijk zijn. Misschien valt er echter wel degelijk een vraagteken te plaatsen bij het feit, dat Schnebel met studenten werkt. Een stemdemonstratie wordt dan gauw een stemoefening.

Overigens is het opvallend dat zowel Schnebel als Kagel en ook Andriessen (werk geboren uit projektonderwijs op het Koninklijk Conservatorium in Den Haag) eksperimenteerden met amateurs en/of studenten. Dat geeft te denken!

Volledigheidshalve: het festival integreerde nog een cyklus van het Residentie-Orkest gewijd aan Schönberg. Het bracht veel Renaissance-muziek rond het tema strijd en geweld, er was een fraaie rekonstruktie van Benda's muziektoneelstuk Ariane à Naxos (weer in de regie van Habbema), sukses oogstte Wagners Tristan und Isolde door de Nederlandse Opera Stichting, een gedeeltelijke reprise van 1974. Van de nieuwelingen dient met ere de mezzo Hanna Schwarz (Brangäne) vermeld te worden, Hans Vonk dirigeerde een idiomatische Radio Filharmonisch Orkest. Teleurstellend daarentegen was een vrij slappe kerkopera van Peter Maxwell Davies (The Martyrdom of Saint Magnus). Geheel binnen het festivaltema viel een gewaagd samengesteld programma van het Nederlands Kamerkoor, geheel daarbuiten een optreden van het overigens voortreffelijke John Alldis Choir (schitterende timbre-balans in een Messiaen-toegift). Het Rotterdams Philharmonisch Orkest gaf een integrale uitvoering (de tweede!) van Charles Koechlins niet oninteressante Les Bandar-Logeen-cyklus voor zangstemmen en orkest naar Kiplings Jungle book, en het Radio Kamer Orkest wijdde zich nog onder de titel ‘van neoclassicist tot serialist’ aan Strawinsky's minder bekende werken, met David Atherton als puntige vóórganger.

Ten slotte moet nog opgemerkt worden dat het festival in Amsterdam, zoals wel te verwachten viel, veel publiek trok (in Den Haag minder, in Hilversum zeer weinig, in Maastricht verschenen voor een koncert zegge en schrijve vijf bezoekers), maar dat vooral in Utrecht enkele koncerten in het nieuwe muziekcentrum Vredenburg goed bezocht werden. Het koncert van Steve Reich had de allure van een druk bezocht popkoncert, werkelijk ongelooflijk! Zonder overdrijving kan men dan ook zeggen, dat met het ruime aanbod in het festival - voor het eerst in deze stad - Utrecht uit haar kultureel isolement werd verlost. Voor hoe lang echter?

Ernst Vermeulen.