Ons Erfdeel. Jaargang 22

Na de wetten van Afscheid & Herfst.

De titel van Eddy van Vliets jongste dichtbundel, Na de wetten van Afscheid & Herfst, was al als versregel te lezen in het laatste gedicht van de vijfde cyklus uit zijn vorige bundel Het Grote Verdriet (1974). Zo wordt duidelijk een verband gelegd met deze nieuwe, uit twee delen samengestelde poëziebundel en vooral met de tweede afdeling, die een ekstrapolatie is van de tematiek van Het Grote Verdriet. Van dezelfde nostalgisch-romantische sfeer, de Weltschmerz, de verstilde, herfstige weemoed over het verglijden van de tijd, de vergankelijkheid, het afscheid, is ook het tweede deel van Na de wetten van Afscheid & Herfst doortrokken.

Over Het Grote Verdriet noteerde ik destijds hoe onherroepelijk het afscheid zich aan de dichter had geopenbaard en hoe het grote verdriet over hem gekomen was. Hem rest alleen de herinnering, het heimwee, de eenzaamheid, de gedachte aan de dood, schreef ik in dit tijdschrift (O.E., nr. 1, 1976). Deze uitspraak blijkt vier jaar later bewaarheid geworden, want in het eerste, uitvoerigste deel maakt Van Vliet inderdaad een nostalgische inventaris van zijn jeugd op, juister: van zijn eerste dertien levensjaren. Een gedicht uit de tweede cyklus verschaft hierbij inzicht en kommentaar (p. 48):

Zo dikwijls heb ik gedacht
: later
het zullen de verre reizen zijn
de drinkgelagen en de nachten
waarin liefde een nooit eindigende illusie gaf
het zullen de brieven zijn
waar ik dag na dag heb op gewacht
de foto's waarvan de kleuren
de dood hebben beetgehad
zij zullen het zijn
van wier beeld ik niet zal kunnen scheiden
later
maar nu de tijd van de herinnering is aangebroken
is het verleden een vlekje op een kader,
een asbak,
het avondlicht in een hoek van de kamer,
het geluid van een kraan.

Het zijn niet de ‘grote’ gebeurtenissen die zich in de ziel hebben vastgepind, maar het zijn precies de kleine dingen des levens die zijn gestold tot herinneringen. Van Vliet heeft die ‘kleine’ levensmomenten verdicht in snap-shots, flitsen, gestolde herinneringsfragmenten, soms aan de hand van een foto, en verhaald in een ogenschijnlijk nuchtere parlandostijl, maar waarin weemoed in elke versregel meetrilt. Het kelderleven tijdens de bombardementen, de eerste salamander, de bevrijding met de nooit geziene chokolade, banaan, sinaasappel, de Koreaanse oorlog, herinneringen aan de gierige grootvader, het erotisch ontwaken, de eerste liefdes, de gestorven goudvis... Wat hier vooral opvalt, is het subtiele ‘invoelingsvermogen’, waarmee Van Vliet de kinderlijke waarnemings-, gevoels- en

[p. 589]

Eddy van Vliet
(foto Pierre Appel).

gedachtenwereld weet te verdichten tot een veelal emotioneel geladen, in metaforen vertaald kleurrijk en verwonderlijk verbeeldingsuniversum. Ter illustratie het volgende mooie gedicht (p. 24):

In een moment van onbedwongen bederf
traden wij de kerk binnen
en baden
zodat mijn vader tot kantoorchef werd bevorderd

Zijn voorspelling die een belofte werd
dat tussen Zoersel en Oostmalle
en wat ons betrof
tussen de ligusterhaag en de waterput
diep onder de gladiolen petroleum lag
heeft nooit een kruis of een zielenherder ingelost

En nochtans
op het uur dat de konijnen nog speelden
en de egel huiswaarts keerde
geurde het gras verdacht
en had het regenwater in de ton
een blauwe glans
die enkel op verborgen rijkdom duiden kon.

Er staan biezonder mooie gedichten in deze poëtische autobiografie, die beantwoordt aan het eerste deel van de titel ‘Na de wetten van Afscheid’. Leven is voortdurend afscheid nemen: afscheid van de jeugd, de ouders, de geliefden, de herinneringen, de dromen, de illusies, zoals in het citaat van Yukio Mishima waarmee Van Vliet zijn bundel inleidt: ‘He began to examine his hopes and dreams / one by one, and one by one to efface them / as a sailor pencils out the days on the / calendar in his cabin’. Maar afscheid nemen betekent ook afrekenen met, uitwissen.

Reeds het aanvangsgedicht releveert i.c. een paar belangrijke motieven: de vaderfiguur en het verlies van de gezinswarmte (‘En later / huilend als in de wurggreep van een worstelaar / werd ik definitief uit de warmte gestoten’). (Dit laatste vers alludeert zowel op de geboorte als op het latere teloorgaan van de ouderlijke affektie: de echtscheiding van zijn ouders.) De vadergedichten sluiten aan bij Van Vliets bundel Van bittere tranen kollebloemen e.a. blozende droefheden (1971), zonder het cynisme evenwel waarmee toen de vaderrelatie poëtisch werd vertaald. Hier is Van Vliet milder, minder grimmig en bitter, hoewel (zelf)spot en ironie de regels niet zelden een meerdimensie meegeven.

Het tweede deel van de bundel ligt, zoals gezegd, kwa sfeer en tematiek, in het verlengde van Het Grote Verdriet. Het zijn beschouwende gedichten over Van Vliets aktuele levenssituatie en nostalgische kommentaren op de verkleurende herinneringen uit de autobiografische cyklus. Uit het aanvangsgedicht blijkt al hoe alles zich herhaalt in een voortdurende wederkeer: ‘(...) Maakte ik / bevestigend dat ik leef / op mijn beurt nieuw leven // Dat na zijn speelgoed en lachen / te hebben versleten / zal herbeginnen aan al datgene / waarvan reeds vooraf het einde is gekend’ (p. 41).

Aan het slot van dit gedicht duikt even ook de ‘lente’ op. De eeuwige wisseling der seizoenen blijkt overigens een konstante preokkupatie in Van Vliets poëtisch werk. Ook Het Grote Verdriet was gestruktureerd volgens de gang der seizoenen. Het tweede deel van deze bundel is gecentreerd rondom de wetten van Herfst: symbool enerzijds voor de aftakeling en het herautschap van de dood en anderzijds voor de eeuwige wederkeer der dingen. L'histoire se répète. Nihil novi sub sole.

Er is het verglijden van de tijd, de doem van alle leven: ‘Het horloge gebruikt de tijd / voor eigen genoegen // buiten het raderwerk / het jaargetij / het roestend ijzer / de uitgesleten stenen / het kind dat plotseling kan lopen // (...) het ei is gekookt / de zandloper loopt leeg // aan de evenaar zowel als aan de pool / schiet de aarde wortel in de afvalstof’ (p. 44).

Er is het afscheid van de vrouwen, van de liefdes, van de ‘opgespoten kleuren uit het verleden’. Wat rest is droesem en heimwee (p. 47):

Uit hoeveel gesprekken heb ik geleerd?
uit hoeveel bedden heb ik onthouden?

Het vragen heb ik hoger geschat dan het antwoord
wat rest is het slib, de droesem, de kater, het heimwee
en wat voorafgaat wordt verward met vreugde
bladstil, oranjekleurig en zoet
(...)

Er blijft de herinnering aan de kleurige, kleine, burgerlijke dingen van het verleden én het ultieme verlangen ‘na talloos en overwogen vragen te hebben gesteld / aan het begin, dit is eindpunt te komen’ (het sluiten van de mytische cirkel), met het defaitistische besef: ‘Geen mens laat een spoor achter / groter dan wat adem in de dauw / een scherf wit porselein in de sneeuw’ (p. 53). Illusies zijn waanbeelden gebleken; er blijft de desillusie in de mens en het leven, met de wetenschap, dat het vinden van de waarheid uit-

[p. 590]

eindelijk eenzaamheid betekent (p. 54):

(...)
Wat waan is heb ik veracht
zonder te hebben verwacht
dat waarheid eenzaamheid is.

Behalve in de eerste cyklus hebben zich in Van Vliets gedichten sedert Het Grofe Verdriet weinig noemenswaardige vernieuwingen voorgedaan. Deze bundel is duidelijk een komplement op de voorgaande, al is het taalgebruik nog gevoeliger, subtieler, weemoediger geworden. Vooral in de eerste afdeling is het verhalend parlandokarakter toegenomen en wordt de weemoed getemperd door zelfspot en ironie. Eddy van Vliet is een goed dichter, bij wijlen een heel goed dichter die, zoals ik vroeger al schreef, zijn verzen vakkundig opbouwt met een broze, verfijnde metaforiek en in zijn zegging een bijzonder zuivere densiteit weet te bereiken. Maar is hij niet dringend aan een openbreken van zijn tematiek toe?

Lionel Deflo.

Eddy van Vliet, Na de wetten van Afscheid & Herfst (fragmenten uit het leven van een burger), De Bezige Bij, Amsterdam 1978, 56 blz.