Ons Erfdeel. Jaargang 22

Verzamelde Gedichten van Gery Helderenberg.

Doorgaans bestaat er tussen leven en werk van een dichter zo'n innig verband, dat kennis van het eerste voor een duidelijk begrip van zijn poëzie en door dat begrijpen tot een verantwoorde beoordeling ervan onmisbaar blijkt. Dat geldt in het bijzonder voor Gery Helderenberg, omdat hij bijna zeventig jaar lang door de inhoud van zijn kunst haar afhankelijkheid van zijn wereldbeschouwing en levenshouding beklemtoond heeft. Daarom vangen wij onze bespreking van zijn Verzamelde Gedichten met een vlug geschetst bio- en bibliografisch overzicht aan.

Gery Helderenberg, met zijn echte naam Hubert Buyle, werd op 18 januari 1891 te Nieuwkerken-Waas als zoon van de geneesheer Alfons Buyle (1863-1948) geboren. Van huis uit heeft hij met een vanzelfsprekende trouw aan bepaalde waarden en tradities een voorliefde voor de klassieke kultuur en haar barokke nabloei meegekregen. Na zijn Grieks-Latijnse humaniora aan het kollege te Sint-Niklaas besloot hij priester te worden. In 1908-1909 verschenen zijn eerste gedichten onder het pseudoniem Karel van de Vijver in Jong Dietschland, Vlaamsche Arbeid en Dietsche Warande en Belfort; drie jaar later drong hij als Lucien van der Meeren tot het Noordnederlandse Van onzen Tijd door, terwijl hij de bijdragen die na zijn debuut in Vlaamse bladen opgenomen werden met de naam Gery Helderenberg, die hij voortaan zou blijven gebruiken, ondertekend heeft.

In 1913 gaf hij een bundeltje Poemata uit en enige maanden later bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werd hij gemobiliseerd. Hij maakte als brankardier het frontleven mee en werd begin april 1915 te Kales door de Frans-Vlaming Mgr. Lobedey, aartsbisschop van Atrecht, tot priester gewijd. Een beslissende invloed blijkt hij van de oorlogsgebeurtenissen niet ondergaan te hebben. Na de wapenstilstand heelhuids naar het bisdom Gent teruggekeerd, werd hij achtereenvolgens tot onderpastoor in Zarlardinge, Herdersem en Aalst benoemd. In 1939 volgde zijn aanstelling tot algemeen direkteur van de Zwartzusters in het Onze-Lieve-Vrouwziekenhuis te Aalst, een ambt dat hij is blijven waarnemen tot hij zich een tiental jaren geleden in het rusthuis Ronkenburg te Lede terugtrok.

Na de oorlog duurde het tot 1926 voor hij als dichter met de bundel Lente-Hemel weer in de openbaarheid trad. Maar sindsdien heeft hij bijna onafgebroken tot vandaag de dag elk jaar nieuw werk uitgegeven, niet alleen lyrische verzen, ook een paar prozawerkjes, vertalingen, spreekkoren en liederteksten. In 1930 werd hij door de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde met de August Beernaertprijs onderscheiden en in 1975 met de Driejaarlijkse Staatsprijs voor Poëzie bekroond.

Helderenberg heeft zo lang en veel geschreven dat het als een meevaller beschouwd mag worden dat er eindelijk een uitgebreide bloemlezing uit zijn werk verscheen. Hoe lijvig ook, bevat zij slechts een beperkt deel van zijn poëzie. Het boek is ingeleid door prof. dr. P. Thomas, maar wie de keuze uit het werk maakte is niet vermeld. Waarschijnlijk de dichter zelf, wat geen waarborg is voor de beste keuze; wij missen enkele mooie gedichten die wij hoger aanslaan dan sommige die wel in de bloemlezing staan, maar het sluit de verzekering in dat aan het werk waaraan hij zelf gehecht is, niet voorbijgezien werd. Die voorkeur van de dichter verraadt meteen zijn diepste wezensgrond, zoals hij in de motieven en stijlvormen van zijn poëzie tot uiting komt.

Achter de kunstenaar Helderenberg staat de priester Buyle. Om beiden in hun innige verbondenheid en houding tegenover onze maatschappij en de essentiële levensvragen te kennen, moeten wij ons losmaken uit de sfeer van deze tijd en onze hedendaagse werkelijkheidsbeleving. Wie de dichter benadert vanuit het moderne geestesklimaat en de filosofische opvattingen die het veroorzaakt hebben en nog beïnvloeden, zal hem onrecht aandoen. Het rationalisme dat sinds Descartes tot Jacques Monod het westerse denken sterk doordrongen heeft en veelal met onze progressieve, vitalistische opvattingen samengaat, is hem volledig vreemd.

Hij hoeft zich niet in een afweerhouding tegen een Voltairiaans sarkasme of een wetenschappelijk gerugsteund ateisme op te stellen. Niet omdat zij onbekenden voor hem zijn, wel om- hij er niet ontvankelijk voor blijkt. Bijna even ver staat hij van Sartres eksistentialisme, dat de lijn van het Franse positivisme doorgetrokken heeft en zelfs van Heideggers eksistentie-filosofie, omdat hij geen ervaring heeft van het lijden aan het leven en van de levensangst die een gevolg is van de ontheming en het hopeloos aan zichzelf overgelaten zijn, die de moderne mens ten overstaan van het anderszijn aller dingen teisteren.

Helderenberg wordt tegen de gespletenheid, wanhopige vereenzaming en individualistische cerebraliteit van de ontredderde westerse mens door een driedubbele borstwering beschermd: geloof, kultuur en natuur. Allereerst zijn geloof. Het heeft zijn

[p. 582]

diepe wortels vastgehaakt in de evangeliën en de bijbel. Niet alleen kiest hij zijn onderwerpen dikwijls uit de schriftuur, ook de taal, vooral de beeldspraak en symboliek waarin zijn tematiek uitgesproken wordt gaat er meestal op terug. Merkwaardig daarbij is dat Helderenberg zijn godsdienstige beleving niet vereenzelvigt met de hedendaagse en ook niet met de middeleeuwse verschijningsvormen. Het onwankelbare geloof van voor de hervorming schijnt hem evenmin aan te spreken als de tragische Godsbenadering van Pascal, Kierkegaard en Newman, in wier voetstappen de kristenen van deze tijd naar een bevestiging van hun hoop op zoek zijn gegaan. Wat de dichter bezielt, is het katolicisme van de kontra-reformatie, van het koncilie van Trente, dat in de glorie van de barok zijn hernieuwde levenskracht en triomfantelijke zekerheden vierde.

Die sublimering van het geloof is volledig in overeenstemming met zijn bewondering voor de renaissancekultuur. Voor een taal die schittert als een feestkleed dat met edelstenen versierd is, veelkleurige glasramen en schilderijen met hoofse personages, voor weelderige landschappen in vergulde lijsten gevat en orgelmuziek die met haar jubilatie het kerkvolk naar hoger sferen meevoert. Hij beseft ongetwijfeld, en in enkele gedichten komt dat tot uiting, dat zijn bezieling schril afsteekt tegenover de twijfel die gelovigen en ongelovigen ergens verenigt, omdat zowel de enen als de anderen veel zekerheden verloren hebben. Maar hij vindt het beter dat de donderpredikant van vroeger van de kansel wegblijft:

‘De onstuimige aartsengel zwaaide vuur en zwaard
aan de paradijspoort. Zo zagen wij de predikant.
Wij schrokken met de stamouders, naakt en vervaard
onder de kuip. Bliksem en donder joegen ons uit 't land.
Misschien verdoemd stonden wij voor God ontkleed.
De anathema's bolderden van de hoge kansel.
De monnik had ons met de zweep van zijn woorden geranseld.
Aan 't klankbord zweefde de duif op de sneeuw van de wolk.
Thans staat de herder bij de kudde, de vader van zijn volk.’

Een derde houvast en meteen een bezielingskracht is hem in mindere mate de natuur. Hij heeft aan de dieren en bomen, die bij zijn dagelijkse omgeving op Ronkenburg behoren, enkele gedichten gewijd. In het algemeen zijn ze beknopter geformuleerd dan de vele hymnische verzen waarmede hij de liturgische plechtigheden en attributen bezongen heeft. Dat lijkt ons inderdaad het passende werkwoord. Van zijn natuur gaat vrede en berusting uit. Hij ziet haar nooit als een onafhankelijke noodlotsmacht, die blind en onbewust de mensen evenzeer vijandig kan zijn als zij hen helpt en troost; de natuur is een schepping waarin de Heer zich openbaart. Soms vervaagt de grens tussen beeldspraak en ervaring en dan schrijft Helderenberg een van zijn mooiste gedichten, zoals De Kalender, dat nauwelijks vier jaar geleden is ontstaan en van zijn poëzie een typisch voorbeeld is:

‘Niet meer met jaren tellen, met seizoenen,
de twaalf maanden, geen dag meer na de dag,
geen uur. Misschien met mij de sprong verzoenen
van seconden, korter nog: met een subtiele lach,
de kerstnacht vieren, de glorieuze roem van Pasen,
de rode vuurkazuifel en de pinkstersequens
die wij in perkamenten boeken lazen.
God! niet huiveren voor de naderende grens.
Gelukkig zijn met deze haastige kalender,
spectrum en prisma door 't hangertje van kristal,
vlug, vlug, de feeërie die wij als kinders kenden,
en op het brede tuingazon de glazen spiegelbal.
Vlug, vlug. Ik kan haast niet meer lopen,
maar 'k weet dat Gij er zijt, dat Uw gelaat
tussen de bomen van 't kleine bos, de takken open,
ineens in zilverrag naar mij te wenken staat.’

Een tweede lezing van Helderenbergs Verzamelde Gedichten versterkt de overtuiging dat men de betekenis van zijn poëzie niet uit een reeks afzonderlijk gekozen gedichten kan en mag afleiden. Men moet het werk in zijn geheel nemen, ervan uitgaan dat alle verzen en bundels samen zo'n vaste eenheid vormen als een levende boom, waarvan iedere tak of twijg los van de rest bekeken, kan tegenvallen. Zijn hele oeuvre komt dan over als een symfonie, waarin de instrumenten beurtelings of in harmonisch samenspel de leidmotieven die de komponist verlokten, in verscheidene bewegingen ontwikkelen en tenslotte met elkaar verstrengeld in een hoogtepunt van klank en ritme samenvatten.

Men mag niet verwachten dat de kern van Helderenbergs gedicht een oorspronkelijke gedachte, ook niet de weergave van een overweldigend gevoel zou schenken. Veeleer is het een verzameling van ervaringen, waarnemingen en herinneringen, die aanvankelijk los van elkaar naar een ritmisch verbonden samenhang opgesomd worden. Doorgaans eerbiedigt de dichter de wetten en regels van de klassieke prosodie, de woorden volgen elkaar op in de jambische of trocheïsche telgang en een eindrijm sluit de versregels af. Zelden verbreekt hij die regelmaat, zelfs alliteraties en konsonnanties zijn uitzonderingen. Het gevaar bestaat dat wie niet traag en aandachtig leest, on-

[p. 583]

der de indruk van het metrum, het dieper liggende ritme niet meer aanvoelt en zich evenmin nog in de wereld van Helderenberg kan verplaatsen. Dan heeft hij meteen, om met Wittgenstein te spreken, tot de taalruimten van de dichter, geen toegang meer, omdat de woorden die hij gebruikt voor anderen slechts bevreemdend voorkomen. Als een dichter niet van zijn persoonlijke eksistentie uit beoordeeld wordt, verdwijnt doorgaans met het waarmerk van zijn kunst ook haar betekenis. Bij Gery Helderenberg geldt die bedenking alleszins.

André Demedts.

Gery Helderenberg, Verzamelde Gedichten, Orion, Brugge & Gottmer, Nijmegen, 1978, 301 blz.