Ons Erfdeel. Jaargang 22

Literair protest tegen de welvaartsmaatschappij (Leon de Winter).

Najaar 1978 verscheen bij de Haagse stichting Bzztôh een bundel met literatuurkritieken van Wam de Moor onder de titel Meester en leerling, beschouwingen over een aantal auteurs die volgens De Moor door onderwerpkeuze en uitwerking verwant zijn aan de meester Simon Vestdijk. Het zou niet moeilijk zijn een soortgelijke bundel samen te stellen over auteurs die in buitenlandse schrijvers hun meester hebben gevonden. Dat geldt ook voor Leon de Winter (1954) die in 1976 debuteerde met een bundel prozateksten Over de leegte in de wereld, duidelijk op Franz Kafka geënte verhalen. Het heeft er veel van weg dat De Winter ook behoort tot de schrijvers die niet debuteren met hun eerste boek, want de bundel dwong geen aandacht of waardering af, ondanks de aanbeveling van Anton Koolhaas op de achterflap. Alle verhalen, of ‘teksten’ zijn een worsteling met vorm en inhoud, zonder enige innerlijke koherentie en bij vergelijking met de in de zomer van 1978 verschenen roman De verwording van de jongere Dürer ontstaat de indruk dat het eerste boek beter onuitgegeven had kunnen blijven.

Reeds de beginzin van de roman geeft de kern ervan aan: ‘Toen de 19-jarige, werkloze jongere Dürer de jeugdgevangenis Nieuw Vosseveld te V. had verlaten en per bus op weg was naar het enkele kilometers verder gelegen provinciestadje 's-H., was het alsof hij gedurende een ogenblik een stilstand in zijn denken beleefde - ontdekte hij het onvermogen om datgene waar hij naar keek met woorden te verbinden en vervolgens te verwerken’. Het verhaal speelt zich af in de moderne samenleving met werkloosheid, kille woonwijken en lege reklameslogans, waarin de mens vervreemd raakt van zichzelf en zijn medemensen, en vlucht in een apatisch, inhoudsloos bestaan. Met een variant op het in het decennium na de Tweede Wereldoorlog verschenen De walging van Sartre zou je nu kunnen spreken van de ‘nieuwe walging’, leegheid die schuilgaat achter de uiterlijke welstandskenmerken van de industriële maatschappij. Tegelijkertijd geeft de eerste zin het persoonlijke probleem van de jongere Dürer aan: zijn onvermogen om een greep te krijgen op de werkelijkheid. De eerste weken na zijn tuiskomst geeft hij zich over aan de verveling: hij leest de krant, doet boodschappen, bespiedt zijn familieleden zonder werkelijk kontakt met ze te hebben en wordt 's nachts geplaagd door angstdromen. Uit de gevangenisbiblioteek heeft hij het romantische werk van Von Eichendorff Aus dem Leben eines Taugenichts meegenomen en op grond van de ontwikkeling van dat verhaal komt hij tot de konkluzie dat een reis naar Italië zijn leven inhoud kan geven, of zoals hij het tegenover een maatschappelijk geslaagde neef verwoordt: ‘Ik wil een nietsnut zijn, zonder jouw kwalijk riekende waardeoordelen. Ik wil dagen in de kruin van een boom zitten zonder jouw stopwatch erbij om het nieuwe record te meten. Ik wil in een Jaguar rijden zonder er iemand de ogen mee uit te steken (...) Jouw manier van leven is geplastificeerd en beschilderd met een laagje redelijkheid. De walging gulpt uit mijn poriën’. De avond voor zijn vertrek heeft hij voor het eerst gelegenheid om zich te uiten tegen een in een buurthuis werkend meisje. Hij gaat met haar mee naar huis en vertrekt in alle vroegte met haar spaargeld, waarmee de jongere Dürer zich de uitrusting voor de reis kan verschaffen.

Verder dan München komt hij niet en dagenlang liften leidt niet tot het gewenste rezultaat. Dürer besluit zijn intrek te nemen in een goedkoop pension waar hij van een paar Italiaanse gastarbeiders verneemt dat de maatschappelijke realiteit in Italië anders is dan hij zich had voorgesteld. De vlucht op weg

[p. 578]

naar een doel wordt verwisseld voor het doelloos op weg zijn, alleen is hij nu voor het eerst in staat om zijn innerlijke gesteldheid te verwoorden; hij maakt aantekeningen en notities in een diktaatkahier. Hij vertrekt uit München, ontmoet in de trein een meisje op wie hij verliefd wordt en reist met haar mee naar H.v.H. Zij vertrekt en Dürer koopt De angst van de doelman voor de strafschop van de Oostenrijkse auteur Peter Handke. De verwording van de jongere Dürer is een roman tussen de ideaal voorgestelde, maar niet bestaande samenleving en de ‘werkelijke werkelijkheid’, zoals ook beschreven in het boek van Handke. Of met andere woorden dat het wordingsverhaal van de jongere Dürer tot een verwordingsverhaal wordt (Dürer vermoordt een taksichauffeur en komt, niet in staat te spreken, in een psychiatrische inrichting terecht) is al aangegeven met de in de roman voorkomende boeken: ‘... het lijden in deze wereld is geplastificeerd, met een modekleur bespoten en dus onzichtbaar geworden. Met deze wereld wil ik geen band. Ik kan niet meer “doen alsof”, iets waarin mijn ouders, mijn broer, mijn zuster en haar kolderieke vriend, uitblinken. Mijn tocht is zinloos, dus ook mijn bestaan. Ik heb gedacht: verdomme, ergens zullen antwoorden liggen voor degene die ze zoekt’.

De verwording van de jongere Dürer is een ambitieus boek van een auteur die in een interview zei ‘We leven op een cruciaal moment: we maken of een hele sprong vooruit, of we worden vernietigd door het fascisme. Doorgaan op deze weg is onzinnig’. Wellicht ook vandaar de keuze voor de naam Dürer voor de hoofdpersoon van het boek, de echte Dürer leefde ook in een voortdurend konflikt met zijn omgeving en de kerkvorsten van toen is de kommercie van nu. Maar, wat De Winters roman voor mij wel tot een respektabel, maar niet geheel geslaagd boek maakt, is de verhouding van de hoofdpersoon met de realiteit. De reklame, de informatie, alles wat de maatschappij uitdrukt wordt welhaast als traumatisch leeg ervaren, zonder dat met veel overtuiging het alternatief beschreven wordt: namelijk een samenleving waar door een nieuwe taal en beelden weer plaats is vrijgekomen voor een gevoel. Het feit dat een auteur een groot voorbeeld voor ogen heeft, is niet slecht, maar hij zou dan tenminste moeten proberen om diens beperkingen te doorbreken en er niet opnieuw in te vervallen. Als Handke van de literatuur eist dat ze hem verandert met ‘iets dat van mij een nog niet gedachte, nog niet bewuste mogelijkheid van de werkelijkheid bewust maakt, een nieuwe manier van zien, spreken, denken, bestaan’ dan mogen de lezers (ook in het geval van De Winter) toch meer verwachten dan signalering alleen.

Het manko van De verwording van de jongere Dürer is dat het de feilen van de konsumptiemaatschappij aanduidt en daardóór er zelf in verstrikt raakt, hoewel de auteur er van overtuigd is dat die aanduiding volstaat. Helaas beschikt De Winter niet over een beeldende stijl, alle leed wordt in grijze, brokkelige zinnen aan de lezer gepresenteerd. Daarmee is niet gezegd dat deze eerste roman mislukt is, de bezieling van de auteur voor zijn onderwerp, het lijden aan de wereld, maakt veel goed, maar de pretenties zijn groter dan het uiteindelijke resultaat en ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat De Winters op Handke geïnspireerde idee van de vorm van een literair werk daar debet aan is.

Daan Cartens.

Leon de Winter, De verwording van de jongere Dürer, 1978, Uitgeverij In de Knipscheer, Haarlem, f. 23.50.