Ons Erfdeel. Jaargang 22

Roomsen, dat waren wij.

De titel van dit boek mag geen misverstand wekken: het gaat hier niet om een geval van geloofsverzaking. De auteur is een vooraanstaand Nederlands katoliek intellektueel, priester en godsdienstsocioloog. Om een grondige mutatie gaat het wel: die van het Nederlandse katolicisme als groepsverschijnsel. Of liever van een volksdeel met een enorm sterk groepsbesef, dat zich o.m. uitdrukte in het lied ‘Roomschen dat zijn wij’.

De auteur tekent de weg, die de katolieke Nederlanders hebben moeten gaan om in een protestantse staat zichzelf te worden. Groepsgebondenheid was voor hen vitale noodzaak: men moest zich terugtrekken binnen de vei-

[p. 470]

lige beschutting van eigen bonden, eigen organisaties, eigen moraal. Alleen zo kan men overleven te midden van een altijd skeptisch en vaak vijandig staatsbestel. De verdedigingsrefleks mondde op de duur uit in stevige verzuiling, de burcht waarin men zich terugtrok, werd een enigszins wereldvreemd ghetto. Sedert ongeveer 20 jaar wordt dat ghetto in versneld tempo opengebroken en het grote deel van de Nederlandse katolieken wil er graag uit. Meer dan waar ook heeft het tweede Vatikaans Koncilie in Nederland deuren en vensters opengegooid en velen klauteren naar buiten. Niet buiten het oude Roomse geloof - er is dwars door alles en globaal gezien een merkwaardige trouw en vitaliteit - maar buiten het enge Roomse kerkmodel. Maar ook dan weer zonder de band met Rome door te knippen, ook al lijkt ze soms een zijden draadje.

Omwille van de snelheid en de grondigheid van het mutatieproces is het Nederlandse katolicisme in de wereldpers gekomen. Ook in de sensatiepers. Daardoor is er wel een overtrokken beeldvorming ontstaan, waartegen de auteur - terecht - waarschuwt. Het is juist dat, gemeten naar kultuurhistorische maatstaven, katoliek Nederland met grote snelheid ‘zijn image passeert’ (p. 96): het zeer betrouwbaar portret van een gesloten katolieke gemeenschap is van de muur gevallen. In korte tijd. Maar het is ook zo, dat de wereldpers meer toeschouwers heeft aangetrokken, dan voor een evenwichtige, rustige evolutie wenselijk was: ‘Of wij het willen of niet, voor al deze kijkers zijn wij in onze relatie met Rome tot een soort nationale slipschool geworden’ (p. 95).

Men schrijf over het ‘Holland-eksperiment’ of over ‘Das Laboratorium für kirchliche Erneurerung’ (Holland die riskante Kirche. Ein Modell, Verlag Herder, 1969). Rond de jaren 1970 is het buitenlandse publiek op dit ‘model’ afgekomen en dat brengt, zegt de auteur, de showmakers onder ons wel eens in de verleiding om ekspres een scheve schaats te rijden terwille van het applaus. Geamuseerd verwijst hij naar reisfolders met molens en al, die opwekken om ‘La Hollande en concile’ te bezoeken.

De beeldvorming werd inderdaad door deze en andere oorzaken overtrokken. Goddijn geeft trouwens terloops loyaal toe dat ook vanuit Nederland een proces van beeldvorming aanwijsbaar is: namelijk t.o.v. het Vatikaanse bestuursapparaat. Er was een zekere anti-Romeinse stemming waar te nemen, die tot een vertekening van de werkelijkheid aanleiding heeft gegeven. Rome werd nogal vlug van onfairheid en onbegrip beschuldigd. Maar goed: wat de auteur interesseert is vooral het vaarwel aan de apartheidsidentiteit en het zoeken van de Nederlandse katolieken naar een nieuwe positiebepaling. Hij wil zijn geloofsgenoten leren achteruit te kijken. Kunnen ze dat niet, dan hebben ze geen kriteria om hun toekomst te bepalen. De weg, die de rooms-katolieken in Nederland hebben moeten volgen om in hun land, niet alleen als gelovigen, maar zonder meer als staatsburgers, te worden geaksepteerd, was een lange en moeilijke weg. Die weg moeten we overschouwen om recente ontwikkelingen te verstaan. Drang naar vernieuwing mag waardering voor wat in het verleden werd gepresteerd, niet verhinderen.

In de eerste eeuwen na de Reformatie waren de katolieken in Nederland de minderheid tegenover de protestantse dominant. Daarenboven was hun minderheidspositie niet alleen een godsdienstige maar ook een staatkundige: het was een bedreigde minderheid, als nationaal gegeven van geen betekenis. Vele auteurs spreken, voor wat de 17e en 18e eeuw betreft, ronduit van onderdrukking. Wettelijke gelijkstelling kwam er pas in 1796, zonder dat daardoor aan de sociologische minderheidspositie een einde kwam. In 1853 werd de kerkelijke hiërarchie in Nederland hersteld: een belangrijke datum, zonder dat daarom de Nederlandse katolieken onmiddellijk het podium betraden: een te langdurig verblijf in de privé-sfeer had hun geloof een timied karakter gegeven. Door akties van mensen van het type Schaepman hebben ze zich dan geleidelijk een plaats veroverd in het Nederlandse staatsbestel. Men kan zeggen dat de groepsidentiteit toen even snel gegroeid is, als ze nu is gaan vervagen. In een betrekkelijk korte tijd komt een hechte groepsorganisatie tot stand met een weelde aan organisatievormen, zoals vrijwel geen enkel ander land ze kent. Het ‘rijke Roomsche leven’ is in de maak en in 1913 spreekt de Leidse (protestantse) hoogleraar Eerdman in een brochure over ‘Het Roomsche gevaar’. Met wantrouwen en angst bekijken vele protestanten de groeiende macht van het katolieke volksdeel, in de hand gewerkt door de demografische faktor. De groeiende samenhorigheid van de katolieken en het machtsvertoon van hun organisaties irriteerden vele protestanten en wekten hun naijver op. Nog in 1953 - het eeuwfeest van het herstel van de hiërarchie - werden sterk-antipapistische pamfletten verspreid. Dit soort dingen versterkte nog het gevoel van apartheid en leidde tot sterkere verzuiling. Wie had toen durven voorspellen dat een goede twintig jaar later katolieken en protestanten zich in één en dezelfde politieke formatie zouden terugvinden?

Goddijn beschrijft deze ‘apartheidskerk’ met enkele goed gekozen toetsen. Even een citaat: ‘Na het herstel van het recht om eigen bisschoppen te mogen hebben (1853) werden hon-

[p. 471]

derden kerken gebouwd. Daar ging je regelmatig heen, daar was je misdienaar, daar werd het vaandel van je organisatie in de processie meegedragen... Om de kerk heen had je, soms in de letterlijke zin, als gevolg van de opbouw van het Nederlandse katholicisme overal “huizen” voor. Voor de zieken, de armen, de wezen, je vak- en standsorganisaties, voor je eigen krant, voor gehandicapten, bejaarden, voor alle vormen van onderwijs. Je had zelfs je eigen sportvelden en recreatieoorden...’ p. 84).

En de historikus L. Rogier merkt pittig op dat een Nederlands katoliek anders bad dan zijn meeste buren, maar ook anders stemde, andere boeken en kranten las, naar een eigen omroep luisterde, naar een eigen beeldbuis keek, en ook reisde, zwom, fietste, tenniste, biljartte, voetbalde en zijn leven en inboedel verzekerde in rooms verband!

Na de Tweede Wereldoorlog werden geleidelijk aan bressen geslagen in de katolieke zuil. In een gemeenschappelijk verzet tegen de bezetter hadden levensbeschouwelijk gescheiden groepen elkaar gevonden. Ook de groeiende verstedelijking (Randstad Holland) tastte de kohesie van het katolieke volksdeel aan. De katolieke volkspartij verloor vele kiezers en een aantal gelovigen werd aangetrokken door de Partij van de Arbeid. Met het beruchte mandement van 1954 poogden de bisschoppen deze gang van zaken nog af te remmen. Ze meenden dat voorlopig nog een sterke politieke eenheid noodzakelijk was ter voltooiing van de emancipatie.

Blijkbaar vonden echter veel katolieken dat ze sterk genoeg stonden om deze emancipatie nu langs andere lijnen te doen verlopen. Toenemende wetenschappelijke vorming zorgde langzamerhand voor een sterke groep katolieke intellektuelen, die zelfkritiek t.o.v. de eigen instellingen niet schuwde. Meer en meer gingen jonge priesters aan buitenlandse universiteiten (o.m. Leuven) studeren en introduceerden zij in hun land de nieuwe stromingen in de teologie.

De impulsen uitgaande van het tweede Vatikaans Koncilie, deden de rest. De Nederlandse katolieken namen die impulsen maar al te ernstig, terwijl Rome nadien - opgeschrikt door de Nederlandse aanpak? - regressieverschijnselen vertoonde.

Goddijn beschrijft en analyseert dan de post-konciliaire gebeurtenissen in Nederland met als knelpunten: de Nieuwe Katechismus, het Landelijk Pastoraal Koncilie, de benoeming van twee behoudende bisschoppen, enz...

De diplomatie van de gezagvolle kardinaal Alfrink zorgde ervoor dat de kerk min of meer in het midden bleef. Herhaaldelijk verdedigde hij de Nederlandse katolieke gemeenschap tegen de eenzijdige, scheefgetrokken en soms lasterlijke manier, waarop ze in de internationale pers wordt behandeld.

Is de ‘Praagse Lente’ van Vaticanum II voorbij?

De auteur meent het, samen met vele anderen. Men spreekt van een blokkade, een vertrouwenskrisis, waarvan het beginpunt meestal in 1968 gesitueerd wordt: publikatie van ‘Humanae Vitae’ en andere Vatikaanse dokumenten daarna; invloed van de universele kontestatiebeweging met een afbraak van de traditionele gezagsvormen op alle vlakken van de maatschappij. Het is niet alleen een Nederlands probleem, verre van daar. Het is alsof de kerk, die de deuren en vensters wijd open had gezet voor de problemen van de wereld, nu schrikt voor de eksplosie en de veelheid van die problemen en de ramen geruisloos weer probeert te sluiten. De bisschoppensynodes hebben niet veel gegeven, maar toch... het proces van demokratisering is onstuitbaar op gang gebracht.

Goddijn blijft dan ook vertrouwen hebben in een voortgezette dialoog Rome-Nederland, Kerkwereld. Onder twee voorwaarden, neent hij: ‘Wanneer enerzijds iedere integralistische tendens verstomt en anderzijds de wilde charlatanerie van enige personen ophoudt. Tussen deze twee uitersten is er nog voldoende ruimte voor een moeilijke en eerlijke teologische dialoog, die God zij dank in Nederland langzamerhand op gang komt’ (p. 117-118).

Goddijn noemt zijn studie ‘sociologische reflecties over de identiteitsvervaging van het katolieke volksdeel in Nederland en over het groeiproces van een nieuwe identiteit’. Deze sociologische reflekties openen zicht op een boeiend stuk kerkgeschiedenis en daarenboven kan de auteur niet verbergen dat hij veel meer is dan socioloog: zijn studie verraadt een diepe bekommernis om de toekomst van het geloof, in zijn land en daarbuiten. Fenomenen als het priestertekort en het spektakulair teruglopen van de godsdienstpraktijk vragen - altans in de Westerse kerk - én om reflektie én om maatregelen. Bij dat alles wordt de indruk van de lezer bevestigd dat konflikten en spanningen oneindig veel heilzamer kunnen zijn voor de kerk dan apatie en onverschilligheid en zwijgen.

Guido Maertens.

Walter Goddijn, Roomsen, dat waren wij, Gooi en Sticht, Hilversum, 1978, 132 blz.