Ons Erfdeel. Jaargang 22

Charles Mauras en de Action Française in België.

In zijn standaardwerk over de Action Française (verder afgekort A.F.) wijdt de Amerikaanse hoogleraar, Eugen Weber, 5 van de 627 bladzijden aan de invloed van de A.F. in België, van 1914 tot 1945. Eric Defoort heeft 426 bladzijden nodig om de periode 1914-1926 te behandelen.

In zijn inleiding geeft hij een overzicht in vogelvlucht van de evolutie van de A.F. als Frans anti-republikeins en nationalistisch verschijnsel dat in hoofdzaak werft onder de burgerij. Dan begint zijn eigenlijke studie, die kronologisch is opgebouwd. Eerst de periode 1898-1914. Reeds vanaf de eerste bladzijde (p. 23) wordt het de lezer duidelijk dat van hem enige inspanning wordt verwacht: ‘Maurras nu, met zijn selektieve werkwijze, licht de Revolutiekritiek in de geschriften van Comte, Renan en Taine uit zijn samenhang. Geïsoleerd van zijn liberale kontekst, kan hij deze kritiek dan integreren in zijn eigen kontra-revolutionaire doktrine die uiteindelijk meer getekend wordt door het positivisme van Comte, het skepticisme van Renan en het empirisme van Taine, dan door de geest van de katholiek de Maistre’. Dat type zin, waarin werkelijk ieder woord afgewogen is en zijn belang heeft, komt meer voor.

Volgt een grondige uiteenzetting van de verhouding van de A.F. tot de diverse filosofische en politiek-filosofische tendenzen in Frankrijk en België rond de eeuwwisseling. De vernieuwing die de nieuwe filosofie van de latere kardinaal Mercier teweegbrengt, biedt de filosofie van Maurras een mogelijkheid om in België binnen te dringen, maar de politieke verhoudingen en de plaats die de katolieken bekleden op het politieke vlak zijn zo verschillend in beide landen, dat de A.F. in België dan toch geen kans maakt. Terwijl de katolieken in Frankrijk in de verdrukking leven, zijn zij in België sinds 1884 ononderbroken aan de macht, en terwijl het trauma van de nederlaag van 1870 de geesten in Frankrijk toegankelijk maakt voor een hypernationalisme, is België sinds 1830 gehouden aan een strikte neutraliteit. Toch wijst Defoort enkele kleine intellektuele kernen aan die belangstelling

[p. 468]

tonen voor het A.F. Het is de oorlog 1914-1918 die daarin grondige wijziging brengt. Een aanzienlijk aantal Belgen zijn uitgeweken naar Frankrijk waar zij in kontakt komen met de A.F.-teorieën, waarvoor zij, door de brutale Duitse inval in België, die een einde stelt aan de verplichte neutraliteit, ook veel gevoeliger worden. De auteur belicht op zeer boeiende wijze het doordringen van de A.F.-teorieën in het Belgisch nationalisme (en het daaraan verbonden ekspansionisme), en hij schrijft verhelderende bladzijden over de ‘âme belge’-teorie (pp. 46-55) en het verband tussen nationalisme en korporatisme (pp. 116-120). Vanzelfsprekend wordt daarbij de verhouding van het Belgisch nationalisme tot de Vlaamse Kwestie behandeld. Vervolgens stelt Defoort een reeks uitstekende ‘identiteitskaarten’ op van de A.F.-kemen in Franssprekend België. Het zijn hoofdzakelijk jonge universitairen van Leuven en Gent en de kringen die onder invloed staan van de Jezuïeten te Charleroi en te Luik, naast de Brusselse weekbladen La Revue Catholique des Idées et des Faits onder leiding van abbé R.G. Van den Hout (en de daarmee verwante ‘Grandes Conférences Catholiques’) en de onvermijdelijke Vingtième Siècle van priester Wallez, waarvan abbé Van den Hout onderdirekteur is.

Met andere woorden de A.F. vindt in België haar aanhang onder de konservatief-katolieke franstaligen en haar tegenstanders onder de liberaal-katolieke (La Libre Belgique op kop) en kristen-demokratische franstaligen. De Vlamingen stellen zich op als weinig of niet-geïnteresseerde observators.

Na deze voorstelling analyseert Defoort de socio-politieke sfeer van de jaren twintig in België en de vele ontgoochelingen van de Belgische nationalisten, zowel op internationaal vlak (mislukken van de aanspraken op gebiedsuitbreiding) als op binnenlands vlak (toegevingen aan de aanspraken van de arbeidersbeweging, de machtsverwerving van de katolieke arbeidersorganisaties, het socialisme en het Vlaams-nationalisme). Dit leidt tot een defensieve refleks van de franstalige burgerij, wiens bevoorrechte positie steeds meer in het gedrang komt. De uitbreiding van het kiesstelsel heeft de normale werking verbroken van het parlementair stelsel dat ‘zijn rustig funktioneren grotendeels aan het meer beperkte kiesrecht (dankt) waardoor een in hoge mate homogene heersende klasse het parlement kan beheersen’ (p. 58). Nu lopen er ‘door het werkterrein van de parlementaire demokratie een aantal uitgesproken scheidingslijnen die niet met de partijgrenzen samen vallen. De oppositie tussen Vlaams gezinden en Franstaligen is niet altijd die tussen demokraten en konservatieven; die loopt op haar beurt niet parallel met de wrijvingen tussen katolieken en ongelovigen’ (p. 190).

De filosofische rechtvaardiging voor deze verdedigingsrefleks wordt gevonden in de nationalistische, elitaire en monarchistische teorieën van Maurras, - dat is het onderwerp van de volgende bladzijden -, maar omwille van zijn agnosticisme stelt Maurras de katolieken voor problemen. Bovendien zijn niet alle teorieën van Maurras, - die afgestemd zijn op Frankrijk waar de katolieken in de politieke verdrukking leven -, geldig voor België, waar de katolieken de politieke macht in handen hebben. De Belgische Maurrassianen passen derhalve 's Meesters leer aan (Defoort zou schrijven de Meester z'n leer) voor intern gebruik, zodat zelfs de auteur in zijn konkluzies kan schrijven (p. 251) dat de Belgen zich van Maurras en de A.F. ‘bedienen’ om hun eigen anti-demokratische opstellingen te rechtvaardigen, en anderzijds door hem gestijfd worden in een radikalere reaktie, zonder dat zij de filosofie van Maurras als zodanig aankleven, - en haar zelfs niet grondig schijnen te kennen. Als gevolg van de ontreddering die de oorlog veroorzaakt heeft, doet zich onder de jongeren ook een onbetwistbaar religieus reveil voor, dat door de kerkelijke hierarchie binnen strikt religieuze banen wil gehouden worden. De jeugd wordt omkaderd door organismen (zoals de A.C.J.B.) waar aan religieuze verdieping wordt gedaan en politiek bedrijven uitgesloten is, terwijl de jongeren precies hunkeren naar vernieuwing van de politieke kaders, en binnen de voor hen geknipte patronen daarbij niet aan hun trekken komen. Zij zoeken het dus elders en daarbij worden zij voor een deel geholpen door de A.F.

De laatste honderd bladzijden van het boek zijn gewijd aan een zeer nauwkeurige kroniek van de strijd tussen de demokraten en de liberale katolieken aan de ene, en de konservatieve A.F.-aanhangers aan de andere zijde. Deze strijd start in België, omdat de tegenstanders van Maurras in Frankrijk blijkbaar de frontale botsing niet aandurfden, en wordt gevoerd, met logistieke steun van enkele Jezuïeten, door F. Passelecq en La Libre Belgique. Aanvankelijk kennen de tegenstanders van Maurrias weinig sukses, maar spoedig wordt hen hulp verleend vanuit Frankrijk, waar men de geboden kans met beide handen aangrijpt, en zich ijverig bedient van de in België opgestelde pamfletjes. Het wordt inderdaad een oorlog van pamfletten, verdachtmakingen en halve waarheden die men elkander naar het hoofd slingert, zonder veel bekommernis om de waarheid. Bovendien is het opvallend dat de strijd losbrandt in een land, waar men de teorieën van Maurras voor eigen gebruik heeft aangepast, maar dat de Belgische argumenten ook in Frankrijk worden aangewend en uiteindelijk te Rome

[p. 469]

zullen triomferen, wanneer Paus Pius XI de A.F. in 1926 veroordeelt. De auteur verklaart dat deze veroordeling niet uitsluitend ingegeven werd door religieuze motieven, maar dat politieke motieven - het herstel van de diplomatieke betrekkingen tussen het Vaticaan en de Franse Republiek, en misschien zelfs overwegingen van nog ruimere aard (de Paus wordt door sommigen verweten germanofiel te zijn) een rol hebben gespeeld. Voor deze kroniek van de grote twist, heeft Defoort de hand kunnen leggen op archiefmateriaal dat tot nog toe door niemand was ingezien, en hij weet het op zeer boeiende wijze te verwerken.

Tenslotte vat hij in twintig meesterlijke bladzijden de hele geschiedenis van de invloed van Maurras en de A.F. in België samen en besteedt ook aandacht aan de verdere evolutie van de A.F.-aanhangers, wat hem toelaat enkele algemeen gangbare begrippen recht te zetten, zoals de bewering dat de A.F. de voorloper was van het fascisme en de kollaboratie, of dat Léon Degrelle of Joris Van Severen eksponenten zijn van de A.F.

Defoort maakt het de recensent van zijn boek niet gemakkelijk. Terwijl anderen een doktorstitel verwerven door kranteartikels of verslagen van vergaderingen kronologisch of tematisch aan mekaar te schrijven en het de lezer overlaten de konkluzies of de algemene lijnen in hun betoog op te delven, doet Defoort aan geschiedschrijving in de tweede graad, waarmee ik bedoel dat hij er zich niet toe beperkt het materiaal op te sporen - en men vraagt zich af of er wel één stuk aan zijn speurzin is ontsnapt -, maar hij vat samen, bewerkt, voegt het nieuw materiaal in het reeds gekende, preciseert, verfijnt het bestaande beeld, en aan elk deel van zijn uiteenzetting voegt hij een konkluzie toe waarin hij niet herhaalt wat hij reeds gezegd heeft, - zoals zovelen -, maar wat hij gezegd heeft, plaatst in een ruimer perspektief of geeft er de beperkingen van aan. Met andere woorden, hij maait het gras onder de voeten van de ambtshalve kritische recensent, aan wie het overblijft te vitten over een aantal pietluttigheden, zoals zijn zware zinskonstrukties, en vooral dat ongelukkig taalgebruik: ie voor hij, es voor eens, de hoogtes en laagtes, de waardes, en die lompe genitief: ‘Andrieu z'n kopie van Passelecq z'n werkje’ die men om de haverklap op de maag krijgt, en waarvan beweerd wordt dat het modern Nederlands is, ook die hyperkorrektie van p. 368 zit mij dwars. Kombisme, waarmee de teorieën van Emile Combes bedoeld worden. In de druk van de Franse citaten zijn overigens nogal wat fouten geslopen.

Ernstiger vragen die men na de lezing van dit werk kan stellen zijn: waarom ontbreekt hier een korte biografie van Charles Maurras ten behoeve van het Vlaamse en Nederlandse publiek? Ook had ik graag meer vernomen over de reakties van Maurras zelf en de leiding van de A.F. in Frankrijk op de kampagne die tegen hen werd opgezet. Of nog: is er een aanwijsbare invloed van de A.F. op de Belgische buitenlandse en binnenlandse politiek? Er wordt even op gewezen dat koning Albert vermoedelijk geen sympatieën had voor de A.F., maar graaf de Lichtervelde was kabinetschef van de Broqueville, en Defoort citeert heel wat namen van A.F.-aanhangers die in de jaren dertig op hoog niveau een rol gespeeld hebben in het bestuur van het land. In welke mate hebben zij de invloeden die zij ondergaan hadden, en die in 1926 schijnbaar als met een mes werden afgesneden, verwoord in hun beleid?

Wat mij bij de lezing van dit bijzonder kompakte boek vooral treft is, dat men amper vijftig jaar geleden in België nog aan politiek kon doen aan de hand van filosofische stellingnamen, dat men nog voor of tegen de Grondwet kon zijn om religieuze redenen, met andere woorden dat men nog aan politiek deed op grond van een etische ideologie, terwijl wij het nu moeten stellen met de slogans van door de partijbesturen betaalde publiciteitsagentschappen, die bepalen welk voer de gemiddelde burger kan verteren. Op dat punt is onze demokratie er niet op vooruitgegaan.

En tenslotte nog dit: ofschoon de Vlamingen en hun ontvoogdingsstrijd in dit boek slechts sporadisch aan bod komen, - de A.F.- affaire verliep buiten de Vlamingen om, is dit werk onmisbaar voor al wie enig inzicht wil verwerven in de houding van de Belgische nationalisten en hyperpatriotten, tegenover de Vlamingen.

Het boek van Eric Defoort, jammer genoeg zonder personen- en zakenregister, is onbetwistbaar een nieuw standaardwerk over de Action Française.

Luc Schepens.

Defoort, Eric, Charles Maurras en de Action Française in België, Nijmegen, B. Gottmer, Brugge, Orion, 1978, 430 p. ill., prijs 980 BF.