Ons Erfdeel. Jaargang 22

[p. 445]

Toneel

Eddy Asselbergs: ‘De eerste dag’.

Sedert 1971 werden van de Vlaamse akteur, auteur en regisseur Eddy Asselbergs (1943) door vijf beroepsteaters zeven toneelstukken opgevoerd. Bovendien werden door de Vlaamse Televisie drie tv-spelen uitgezonden. Asselbergs, die niet van veelschrijverij wil verdacht worden, schreef niet alleen meer toneel dan reeds werd opgevoerd, maar ook verhalen en gedichten die echter onuitgegeven bleven. Het stuk De eerste dag, dat in 1977 door de amateurgroep ‘Multatulikring’ in Gent in een eerste versie werd vertoond, is dit seizoen door de Kon. Nederlandse Schouwburg in Antwerpen, in regie van de auteur zelf, gespeeld.

Niet alleen is het aanbod van nieuw Vlaams toneelwerk ook dit jaar gering, de kwaliteit van het aangebodene haalt evenmin hoge cijfers. De eerste dag vormt daar op het eerste gezicht nauwelijks een uitzondering op. Bepaalde aspekten van dit stuk echter, de motivatie en de plaats ervan in het geheel van Asselbergs' toneelwerk, verdienen toch wat aandacht.

Eddy Asselbergs schrijft vanuit het métier. Na zijn opleiding aan het Kon. Konservatorium van Antwerpen en diverse opdrachten als free-lance-akteur is hij acht jaar akteur geweest bij het Nederlands Toneel Gent en sedert 1973 is hij verbonden aan de KNS in Antwerpen. Hij speelt, schrijft, regisseert en vertaalt. Volgens zijn eigen verklaring in het programmaboekje van De eerste dag meent hij nu in een ‘impasse’ te zijn geraakt.

Als toneelauteur heeft Asselbergs reeds een hele evolutie doorgemaakt. Zowel wat de inhoud als de vorm van zijn stukken betreft. Hij hoopt met zijn werk het ‘bekende Vlaamse realisme’ te doorbreken, ‘de media en het teater zelf eens op losse schroeven te zetten’. Asselbergs

Warre Boymans en Paul 's Jongers in ‘De eerste dag’ van E. Asselbergs in KNS-Antwerpen.

vreest dat het officiële teater niet bereid zal zijn eveneens deze stappen te zetten. (Vandaar wellicht ook dat twee meer eksperimentele stukken: Kinderspel en Adolf Shitler door ‘kamergezelschappen’ werden gespeeld). De eerste dag waarin nu en dan het realisme tot hyperrealisme wordt opgevoerd, zou dan wel eens het laatste stuk van Asselbergs kunnen zijn, dat door een officiële schouwburg werd gespeeld. Altans, dit is een vooruitzicht dat door de auteur zelf n.a.v. De eerste dag werd geformuleerd.

Zelf deelt Asselbergs zijn toneelwerk in twee grote delen in. Hij onderscheidt een vijftal realistische stukken en een drietal meer eksperimentele, waarin satire en het dubbel-bodem-effekt aan bod komen.

Tot zijn realistische stukken behoren: Pro Patria (Nederlands Toneel Gent, 1971), over machtsmisbruik in het Belgisch Leger; Bomma (NTG, 1972), waarin een oude vrouw in half-komateuze toestand haar leven overziet; Melodrama in Madrid (Gezelschap I. Lex, 1972), over twee jonge echtparen met vakantie en de totale afbraak van een vastgelopen huwelijk; Episode (KNS, I976), of hoe via een toevallige ontmoeting van hoog-beschaafde lui in een zeer gecivilizeerd milieu, toch heel wat in labiel evenwicht geraakt. De eerste dag, dat kronologisch als vierde stuk komt, ziet Asselbergs zelf als een soort overgangsstuk laar de meer eksperimentele stukken Kinderspel (NVT-De Waag, Antwerpen, 1973), en Adolf Shitler (Arena, 1976) en de nog niet-gespeelde mixed-media-show Hoop te koop (waarin o.m. de televisie en enige Vlaamse toestanden op de korrel worden genomen). In Kinderspel (met als ondertitel: Een klucht voor voyeurs) hekelt Asselbergs op een wrang-komische manier de onvolwassenheid van de ‘beschaafde’ westerling. Kinderen worden vertolkt door volwassen akteurs, gekleed met attributen uit de speelgoedwereld. De toeschouwer krijgt de rol van ‘voyeur’. De musical Adolf Shitler is een parodie op sterren en diktators, met zeer goede muziek van Karel Bogard en Jacky Eddyn (van de groep Kandahar).

Voor zijn realistische stukken heeft Eddy Asselbergs zeker ge-

[p. 446]

put uit eigen ervaringen; voor Kinderspel en Adolf Shitler is de persoonlijke problematiek volledig op de achtergrond gehouden en wordt vooral de motivatie belangrijk. Dit is voor een groot deel ook waar voor De eerste dag.

De eerste dag is het relaas van de ervaringen die de jonge arbeider Frankie opdoet op de eerste dag dat hij noodgedwongen naar de fabriek moet. Die ene dag is trouwens beslissend in het korte leven van Frankie: op het einde ervan pleegt hij zelfmoord. In Frankie heeft de auteur de ervaringen en de getuigenissen van een groot aantal jonge arbeiders samengeperst en aldus een personage gemaakt dat niet meer realistisch is (voor sommige toeschouwers onaanvaardbaar zelfs), maar dat des te kwetsbaarder is. Dit personage spreekt geen woord, het gehele stuk lang. Door zijn onmondigheid en hulpeloosheid, wekt Frankie tenslotte nog enkel medelijden op. Als enige werkelijke tegenspeler van Frankie treedt de oude, ontgoochelde stoker op. Deze uit zich in één lange monoloog, een bloemlezing van een groot aantal gemeenplaatsen, waarin de stoker elke dag opnieuw zijn overlevingskansen vindt.

Velen hebben bezwaren geuit tegen de ‘banaliteiten’ die Asselbergs in dit stuk op het toneel toont en laat zeggen. Na een voorstelling bijvoorbeeld vooral bijgewoond door leerlingen, studenten en leraars waren velen het niet eens over de getoonde toestanden en over ‘het taaltje’, dat zij een aanfluiting van de arbeidersklasse vonden. Dit betekent niet dat Asselbergs een verkeerd beeld heeft geschetst van het fabrieksmilieu, het wijst er integendeel op hoe ver studerenden en gestudeerden afstaan van een realiteit, die ze zouden moeten kennen, en van de maatschappij die een dergelijke realiteit mogelijk maakt.

Met De eerste dag had de auteur zeker niet de bedoeling een uitgesproken geëngageerd stuk (ter bewustmaking) te schrijven, of aan politiek toneel (gericht op verdere aktie ter verandering) te doen. Het stuk is enerzijds een getrouwe registratie, zij het met altijd beperkende teatrale middelen, van een realiteit en anderzijds een poging om deze realiteit te ontstijgen en het dokumentaire karakter ervan te doorbreken. Heel wat personages zijn daarbij alleen schetsmatig aanwezig.

Zoals ook het geval is met de andere stukken van Eddy Asselbergs boeit De eerste dag niet over de gehele lijn. De auteur heeft bewust gekozen voor het op scène zetten van ‘allereenvoudigste banaliteiten’ en heeft deze niet in een artistiek-literaire vorm willen vertalen. Een dergelijke voorstelling van de zaken begint gauw op de zenuwen van de toeschouwer te werken. Het is precies via dit gewilde soort verveling dat de auteur het publiek wilde bereiken. (Men vergelijke even met wat Peter Handke bedoelde en bereikte met zijn ‘spreekstukken’ en met zijn spel zonder woorden Baas boven baas). De eerste dag is dan ook in de eerste plaats als een sociologisch werkstuk te benaderen, en niet zozeer als een artistieke prestatie. De auteur ervaart nu het artistieke teater als een vlucht uit een maatschappij die hij ‘voor een groot deel onleefbaar’ vindt, maar waarin hij toch, op zijn manier, zal trachten te overleven. In deze kontradiktie vindt Asselbergs de motivatie (geïnkarneerd in de personages van Frankie en de oude stoker) voor De eerste dag en wellicht ook nog voor ander, meer voldragen werk.

Roger Arteel.