Ons Erfdeel. Jaargang 22

Recensie, essay en portret.

Behalve Karel van het Reve is iedereen die zich meer of minder serieus met literatuur bezighoudt ervan overtuigd dat literatuur toelichting en uitleg behoeft. Achter een literair werk schuilt heel wat meer dan wat het op het eerste gezicht kwijt wil. Dieper doordringen in het werk legt ongedachte en onverwachte samenhangen bloot, laat zien hoe kompleks een goed werk in elkaar zit. Vaak kunnen achtergronden betreffende de schrijver, de tijd of de literaire traditie verhelderend werken. De resultaten van deze naspeuringen doen ons het werk beter begrijpen en vaak beter waarderen. Zo kan men het werk van Couperus meer naar waarde schatten wanneer men kennis heeft van het naturalisme; zo kan men verklaren waarom er plotseling een hele stroom historische romans rond 1840 ontstond, enz., enz.

De manier waarop men over literatuur schrijft, kan uiteraard nogal verschillen. Een oude indeling is die in: 1. grondige studie, 2. essay en 3. recensie. Deze onderscheiding is niet vol te houden. Met name het essay kent talloze verschijningsvormen. Stuiveling noemt b.v. het essay met studieuze inslag (waarin de bespiegeling het wint van de wetenschap) en de studie met essayistische inslag. Ook de grens tussen recensie en essay is vaag. Daarnaast zijn er veel opstellen over literatuur die men gevoelsmatig noch tot het essay, noch tot de recensie wenst te rekenen. Het is niet mijn bedoeling hier een kategorisering in opstellen over literatuur aan te brengen, maar de hier te bespreken boeken noopten me ertoe deze problematiek voorzichtig aan te roeren.

Het schoolvoorbeeld van recensies vindt men in Boeken van Aad Nuis. Het zijn boekbesprekingen die ‘heet van de naald’ geschreven zijn voor het weekblad de Haagse Post in de afgelopen jaren. Nuis licht de lezer in kort bestek in over nieuw verschenen titels en probeert hem op zakelijke manier duidelijk te maken welke boeken wel en welke niet de moeite waard zijn. Hij is dus voorlichter. Er bestaat wel enig verschil met de krantenrecensie. Nuis maakt beslist meer werk van zijn bespreking, al hangt het er natuurlijk wel van af met wélke dagbladkritikus je hem vergelijkt. Hoewel de toon van de opstellen zakelijk is, blijkt de argumentatie van Nuis vaak vaag, persoonlijk en niet kontroleerbaar. Hiermee is niets principieel nadeligs van Nuis persoonlijk gezegd, want elke kritikus baseert zijn oordeel op door en door subjektieve argumenten. Wel zullen sommige recensenten proberen hun subjektiviteit wat in te dammen. Dit geldt met name voor die besprekers die affiniteit vertonen met de merlinistische, ergocentrische of op de tekst gerichte literatuurbeschouwing. Nuis is een duidelijk tegenstander van zo'n benadering.

Naast zijn onvermijdelijk subjektieve werkwijze heeft elke recensent zijn eigenaardigheden. Nuis heeft b.v. een afkeer van avant-garde literatuur. Steevast bekritiseert hij Sybren Polet of J.F. Vogelaar. Kenmerkend is verder zijn relativerende toon. Nergens neemt hij harde standpunten in. Nuis is sterk gericht op een tematisch verslag van de te bespreken werken en gaat bijna nooit op de struktuur ervan in. Hiermee onderscheidt hij zich duidelijk van b.v. zijn kollega Carel Peeters. Nuis over Kooiman: ‘We beleven al jaren een

[p. 430]

Maarten 't Hart.

hausse in quasi wetenschappelijk gepraat over literatuur, gekenmerkt door diepe huiver voor de buitenliteraire werkelijkheid en humorloze eerbied voor de eerste de beste binnenliteraire bokkesprong. Proza dat een beetje kleurloos en onpersoonlijk is, dat niet te nadrukkelijk dingen over de wereld beweert maar wel interessante variaties te bieden heeft op het gewone vertelpatroon trekt zulke praters aan als stroop de vliegen. Kooiman schrijft zo, en dat maakt mij wantrouwig’ (p. 96). Bij de bespreking van Boons Het jaar 1901 gaat Nuis uit van het centrale tema bij Boon, vanaf zijn allervroegste werk en laat zien dat het nieuwe boek precies past in die tematische lijn. Dat Het jaar 1901 inhoudelijk allerlei zwakheden kent zoals de meeste recensenten duidelijk aantonen, wuift Nuis makkelijk weg.

Een laatste voorbeeld. Nuis begint zijn bespreking vaak met een heel algemene uitspraak en treedt daarna in detail. Een mooi geval is het begin van zijn bespreking van De kat achterna van Meijsing: ‘Er zijn schrijvers die in hun vroege werk op slaapwandelaars lijken. De kern van wat ze te zeggen hebben is al helemaal aanwezig, maar in een merkwaardig compacte, raadselachtige vorm... Ook het tegenovergestelde komt voor: schrijvers wier jeugdwerk vooral uit vormoefeningen lijkt te bestaan. In soms briljante imitaties van grote voorgangers en met technische probeersels en hoogstandjes wordt gewerkt aan een eigen stijl... in afwachting van de wijsheid en de echte raadsels die met de jaren komen. In helemaal zuivere vorm komt dit type zelden voor... maar Doeschka Meijsing heeft er veel van weg’ (p. 89). Over het algemeen is het weinig zinvol recensies te herdrukken, in het geval van Nuis helemaal: iemand die wat over een boek of schrijver wil weten wordt door Nuis veelal getrakteerd op vage en nietszeggende algemeenheden.

De karakteristieken van het literaire essay: subjektiever en aktueler dan de literaire studie, dieper gravend, een breder terrein omvattend, preciezer argumenterend dan de boekbespreker, vindt men in de bespiegelingen van Maarten 't Hart. De Som van misverstanden (bekroond met de J. Greshoffprijs voor beschouwend proza) bevat essays waarin naar mijn idee de schrijver te sterk de persoonlijke kanten benadrukt. Het essay heeft in zijn algemeenheid een merkwaardige tweeslachtigheid: enerzijds heeft het voorlichtende, ‘lerende’, zo men wil didaktische aspekten, anderzijds speelt het persoonlijke karakter van de zienswijze een rol. Bij 't Hart ligt de nadruk teveel op het laatste facet. Hij doet regelmatig bijzonder stellige en absolute uitspraken alsof ze voor iedereen gelden. Zijn persoonlijke smaak verhelft hij tot norm. De manier waarop hij zijn mening naar voren brengt getuigt weliswaar van groot enthousiasme maar daarmee is hij nog niet geloofwaardig, overtuigend en betrouwbaar. Integendeel, door op deze manier over literatuur te schrijven komt de zakelijke argumentatie in het gedrang. 't Hart schrijft uiterst entoesiast dat hij een bepaalde schrijver prachtig vindt, maar het zakelijke waarom ontbreekt nogal eens. Hij schrijft in feite niet over literatuur, hij schrijft over zichzelf. Anderen hebben gekonstateerd (o.a. Wam de Moor en Jeroen Brouwers) dat De som van misverstanden ‘veel prijs geeft van zijn autobiografie’. Dat is de kracht én het tekort van deze essays. Met name het grote beginopstel De terugkeer naar het heden is een stuk pure autobiografie waarin hij vertelt hoe hij tot lezen gekomen is, via welke boeken en op welke leeftijd. Daaraan koppelt hij vast wat literatuur voor hem betekent. En dat is niet gering. Voor 't Hart is de literatuur het leven (men denke aan Vestdijk): ‘Lezen en leven groeiden hoe langer hoe verder uit elkaar en als dat het geval is houd ik op met leven en doe ik niets anders meer dan lezen’ (p. 27). En: ‘de echte lezer is een a-sociaal mens... Literatuur is nu juist geen wereld in woorden maar een stoet van verbeeldingen die niet alleen niet onschadelijk gemaakt kunnen worden maar ook invloed uitoefenen op je eigen leven’ (p. 10). Het leven is surrogaat, vergeleken bij literatuur want literatuur geeft je ‘inzicht in het menselijk handelen dat je nooit krijgt uit gesprekken’ (p. 30). Hij gelooft meer in de inzichten die de literatuur hem hebben gegeven dan ‘in de waarde van wat men levenservaring noemt’ (p. 31). Een paar voorbeelden van de persoonlijk-biografische aanpak bij het bespreken van de diverse auteurs: over Van Oudshoorn: ‘Zodra het werk van een dichter of schrijver getypeerd wordt met de woorden “uitzichtloos pessimisme” of uitdrukkingen van een soortgelijke strekking, weet ik bijna zeker... dat dat voor mij één van de allergrootsten zal blijken te zijn... Het vreemde is dat noch het werk van Faulkner, Raabe of Leopardi, noch ook dat van Van Oudshoorn mij ook maar één ogenblik

[p. 431]

somber vermag te stemmen.’ (p. 35). De inzet van De zeepokken van Dick Hillenius ‘Als mijn vader een gekookt ei voorgezet kreeg, nam hij, waar hij ook was, het ei met de rechterhand op en sloeg het, de puntige zijde naar zijn gezicht toegewend, op zijn voorhoofd kapot’ (p. 95). Hierna volgt een beschouwing over vaste patronen bij organismen. Ook in het opstel over Scott allerlei autobiografische informatie: ‘Lezend in Walter Scott heb ik vaak moeten terugdenken aan die periode: het lijkt wel of Scott zijn inspiratie putte uit dat soort jongensfantasieën die bij hem niet van zijn negende tot zijn twaalfde jaar maar van zijn negende tot zijn zestigste jaar voor het slapen gaan opkwamen’ (p. 121). Men konstateert het bijna op elke pagina: 't Hart schrijft essayistiek waarin voortdurend biografische gegevens worden prijsgegeven. De som van misverstanden is een bundel waarin men al lezend wordt aangestoken door het entoesiasme van de schrijver om de besproken auteurs zelf ook te gaan lezen. Dat is de voornaamste prestatie van 't Hart; als informatiebron voor het werk van die schrijvers is de bundel wat minder geschikt.

Het volle literaire leven bevat portretten van schrijvers, eerder gepubliceerd in de Haagse Post. Martin Schoutens bijdragen over Frederik van Eeden, Slauerhoff en Theo Thijssen hebben een sterk studieuze inslag. Jan Brokken schrijft over Terborgh, Hans Lodeizen, Gerrit Kouwenaar, Lucebert, Jan Wolkers en Doeschka Meijsing. De minst interessante opstellen zijn van W. Rothuizen over Joop Waasdorp en van J.J. van Galen over Sal Santen. Over het nut van schrijversportretten in het algemeen kan men twisten. Hoewel het in de literatuur enerzijds altijd moet gaan om het literaire werk zelf, kan men zich aan de andere kant toch voorstellen dat de lezer geïnteresseerd is in de man achter het werk. De praktijk bewijst het: talrijke opstellen (meer of minder wetenschappelijk verantwoord) verschijnen er jaarlijks in de tijdschriften, maar ook de nodige biografieën in boekvorm (de serie Privé-Domein bevat zelfs uitsluitend dit soort uitgaven). Strikt genomen behoren biografieën over schrijvers tot het vakgebied van de geschiedenis. Over het algemeen is de schrijver slechts van belang in zoverre zijn ideeën en uitspraken ons meer helderheid verschaffen in het begrijpen, verklaren en beoordelen van zijn werk. In deze opzet zijn niet alle medewerkers in elk portret dat in Het volle literaire leven is opgenomen, geslaagd. Het is wel gelukt in de opstellen over Kouwenaar, Terborgh, Van Eeden, Slauerhoff en Lodeizen. Wie iets van deze schrijvers gelezen heeft en wat meer wil weten over de persoon, de tijd waarin hij leefde en schreef, tijdgenoten en plaats binnen een literaire stroming, beveel ik deze opstellen van harte aan. De beschouwingen over Waasdorp, Lucebert, Wolkers en Meijsing zijn veel minder informatief. Ze bestaan teveel uit oppervlakkige opmerkingen, niet of weinig ter zake doende uitspraken. De boeken komen niet of zijdelings ter sprake: belangrijker zijn jeugd, familiebetrekkingen, schandaaltjes, privé-gedachten van de schrijvers. Men had kritischer te werk moeten gaan bij het samenstellen van deze bundel. Een deel van de opstellen kan men niet méér noemen dan zinvolle journalistieke achtergrondinformatie. Die kwalifikatie is volstrekt onvoldoende om een herdruk in boekvorm te rechtvaardigen.

Ruud A.J. Kraayeveld.

- A. Nuis, Boeken. Veertig besprekingen, Meulenhoff, Amsterdam, 1978.
- Maarten 't Hart, De som van misverstanden. Het lezen van boeken, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1978.
J. Brokken e.a., Het volle literaire leven. Portretten uit de Haagse Post, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1978.