Ons Erfdeel. Jaargang 22

[p. 307]

Het Elzasser regionalisme tussen de twee wereldoorlogen.

Het Franse chauvinisme heeft van 1871 tot 1918 een myte gevoed en gekoesterd: het na de Frans-Pruisische oorlog bij het Duitse Keizerrijk aangehechte Elzas-Lotharingen (eigenlijk Elzas zonder Belfort en een deel van Lotharingen) sliep de slaap van Doornroosje; de zo aanbeden god van de oorlog zou het uit zijn slaap wakkerkussen; de onder het Duitse juk zuchtende Fransen zouden dan, meer nog dan vóór 1870, hun Franse identiteit bevestigen. We kunnen ons nu maar moeilijk voorstellen op wat voor volkomen irrationele wijze dit wensbeeld opgefokt werd, tot in de schoolhandboeken, romans en zelfs een stripverhaal avant la lettre.

De Franse politiek heeft zich na 1918 bij die wensdromen aangesloten en dus een integratie- en assimilatiepolitiek gevoerd. De reaktie van de Elzassers die voor eigen (Duitse) taal en kultuur op kwamen moest in Franse ogen het werk zijn van Duitse irredentisten. Natuurlijk waren die ook nooit helemaal afwezig, zodat Elzas-Lotharingen, in zijn autonomiestreven, zoals in zijn hele tragische geschiedenis, tussen hamer en aambeeld terechtkwam.

Wie het Elzasser regionalisme tussen de twee wereldoorlogen wilde leren kennen, moest zich tot op heden verhelpen met werken als dat van F. Dreyfus, La vie politique en Alsace. 1919-1936 (1969) dat vooral de vorming van politieke partijen en verkiezingsuitslagen analizeert. Hij kon ook terecht bij Pierre Maugués Le particularisme alsacien (1970), een opvallende titel, waarvoor de auteur bovendien belangrijke Duitse bronnen niet had gebruikt. In 1973 verscheen van Lothar Kettenacker Die nationalsozialistische Volkstumspolitik im Elsass während des 2. Weltkrieges, een werk dat, hoe belangrijk ook, interessanter is voor de geschiedenis van het nationaal-socialisme als voor het regionalisme in Elzas-Lotharingen.

De Duitse historikus Karl-Heinz Rothenberger die in zijn Die elsass-lothringische Heimat- und Autonomiebewegung zwischen den beiden Weltkriegen (1975, tweede uitgave in 1976) de Elzasserbeweging als het ware van binnenuit bestudeerd heeft, stopt waar Kettenacker begint. Hij heeft daarbij m.i. terecht willen ingaan tegen de tendens deze en andere regionalistische bewegingen tussen de twee wereldoorlogen te zien in funktie van het nationaal-socialisme. Wat niet betekent dat hij nationaal-socialistische tendenzen uit de jaren dertig uit de weg is gegaan. De originaliteit van Rothenbergers werk ligt in de analize van de publieke opinie aan de hand van een ontleding van kranten, weekbladen, tijdschriften, pamfletten, brochures en boeken. De officiële Franse archieven bleven grotendeels ontoegankelijk voor de auteur. Hij kon alleen, en dan nog maar gedeeltelijk, rapporten van de Franse veiligheidsdiensten raadplegen. Daartegenover staat dat hij gebruik kon maken van privé-archieven, zoals dat van Dr. Robert Ernst, een oud-Elzasser, via wie alle betrekkingen tussen Elzas en Duitsland samenliepen, van de Duitse archieven en van de maandelijkse berichten van de Engelse konsul te Straatsburg.

Rothenberger definieert het begrip ‘Heimat’ als een geografisch, kultureel, sociologisch en psychologisch geheel en het begrip ‘Autonomie’ als recht op een eigen wetgeving binnen het Franse staatsverband. Bij dit laatste gaat het dus niet om separatisme, ook al werd het, en wordt het nog steeds, zo door Frankrijk geïnterpreteerd. Zij die opkwamen voor deze waarden en rechten noemt hij ‘Heimatrechtler’. Gemakshalve zullen we het in deze recensie bij ‘regionalisme’ en ‘regionalisten’ houden.

In zijn inleiding legt Rothenberger de nadruk op een aantal tegenstellingen die een 48 jaar durende scheiding van Frankrijk in de hand heeft gewerkt. Hij omschrijft ze als: unitarisme tegenover partikularisme, staatsnationalisme tegenover kultuurnationalisme, kulturele uniformiteit tegenover kulturele pluriformiteit, staatsdenken tegenover volksdenken, laïcisme tegenover klerikalisme en vroegkapitalistische tegenover moderne sociale wetgeving.

Nochtans zag het er in november 1918 naar uit, toen de Franse troepen entoeziast werden onthaald in Straatsburg, dat de Franse nationalisten gelijk hadden. ‘L'âme de l'Alsace, c'est l'âme de la France!’ heeft Roger Dumon gesteld in zijn L'âme alsacienne à travers les siècles (1919). Daartegenover staat dat de Fransgezinde Elzasser politikus, Abbé Wetterlé, n.a.v. de Franse intrede in 1918 zou gezegd hebben dat de Elzassers desnoods de Chinezen met entoeziasme begroet hadden, als men ze maar eten beloofde. Echt of niet, die anekdote is wel tipisch voor het komplekse van de Elzasser publieke opinie. Frankrijk zou zich herhaaldelijk nodeloos opwinden en in Duitsland was men geneigd illuzies te koesteren in verband met de opgang van het regionalisme. Al in 1919 dook op wat men in Frankrijk ‘le malaise alsacien’ noemde, de som van alles wat niet aan het Franse wensbeeld beantwoordde.

Rothenberger schetst zeer uitvoerig en sistematisch de aanhef van het regionalisme. De tegenstellingen en eerste konflikten hebben uiteenlopende voedingsbodems: sociale en ekonomische problemen; bestuursproblemen; de achteruitstelling van plaatselijke ambtenaren; het taalprobleem; de dreigende laïcizering, fel bekampt door de geestelijkheid in wie de bevolking de na-

[p. 308]

tuurlijke woordvoerders gezien had tijdens de periode van het Duitse keizerrijk; en tenslotte een probleem van kulturele aard. Dat laatste is de filozofische grondslag voor de beweging. Terwijl een deel van wat Rothenberger de kultuurdragende bevolkingslaag noemt uit overtuiging of uit een minderwaardigheidsgevoelen alles zet op volledige opgang in de Franse kultuur, zien anderen in de taal, naar Herderiaans model, de draagster en uitdrukking van eigen ‘wezen’ en ‘ziel’. Deze opvatting is vooral levendig bij de lagere klerus, bij protestantse geestelijken en bij een minderheid onder de liberalen, o.l.v. Camille Dahlet. Diezelfde kringen geven ook het al meer dan een eeuw oude politieke ideaal door van een Elzas-Lotharingen als brug tussen de Franse en de Duitse kultuur. Door de verfransingspolitiek kwam dit ideaal in de verdrukking. Veel gebruikt is ook een argument van religieus-morele aard. Wie aan de moedertaal raakt, treft ook de zedelijkheid en de intelligentie van een volk. Aan liberale zijde zal men meer de nadruk leggen op de taal als een natuurrecht.

De publieke opinie zou tegenover dit veelvoud van problemen reageren in het spoor of het verlengde van 3 strekkingen: a. een separatistische beweging (voorstander van een onafhankelijke staat Elzas-Lotharingen, spoedig op politiek vlak alleen nog vertegenwoordigd door de kommunisten o.l.v. Karl Hueber die zich later van de Franse kommunisten zullen afscheiden), b. de regionalistische beweging die rond 1928 haar hoogtepunt kent, c. de voorstanders van de assimilatie die hun politieke uitdrukking vonden in 2 liberale partijen en de socialisten.

Er waren al vanaf 1919 geregeld tekenen aan de wand in verband met ‘le malaise alsacien’. Van groot belang was het sedert 1920 o.l.v. Paul Schall verschijnende politieksatirische weekblad D'r Schliffstaan dat geleidelijk aan en alsmaar feller de Franse kultuurpolitiek begon aan te vallen. In mei 1924 stond er voor het eerst zwart op wit de uitdrukking ‘unterdrückte Minorität’ te lezen. Toch leek de Franse politiek een zeker sukses te hebben. De betrekkelijke rust waarin de verkiezingen van 1924 waren verlopen, leek dat de bevestigen.

Toen het nieuwe linkse kabinet zijn voornemen uitsprak om Elzas-Lotharingen inzake de verhoudingen tussen Kerk en staat met de rest van Frankrijk gelijk te schakelen, stak een storm van protest op, die de Franse regering verraste. Het protest was zeker van politiek-religieuze oorsprong, maar er klonken spoedig andere stemmen in door, o.m. ten gunste van een eigen statuut voor Elzas-Lotharingen. De Elzasser volksvertegenwoordiger Pfleger had niet voor niets in een Kamerdebat uitgeroepen: ‘Il n'y avait pas de question d'Alsace-Lorraine, on va la créer!’ De katolieke opinie in Elzas-Lotharingen reageerde zo massaal, dat de regering zich verplicht zag in te binden.

Via diverse etapes (het weekblad Die Zukunft (1925-1927) dat ongemeen heftig de Franse assimilatie- en taalpolitiek aanviel, en de stichting, in 1926 van een Elsass-Lothringischer Heimatbund als politiek drukkingsmiddel over partijpolitieke en levensbeschouwelijke grenzen heen) zou het regionalisme naar een hoogtepunt gaan in de jaren 1927-1929. Eisen als tweetaligheid in het bestuur, onderwijs in de volkstaal en zelfbestuur, werden alsmaar vaker geformuleerd. De regionalisten in de centrum-rechtse en katolieke volkspartij (altijd veruit de sterkste politieke partij) slaagden er op het einde van 1926 in een radikale krant uit te geven Die Volksstimme. In september 1927 volgde de stichting van een ‘Unabhängige Landespartei für Elsass-Lothringen’, waarvan het programma de verzuchtingen weergaf van de meest radikale regionalisten.

Eind 1927, begin 1928, greep de Franse overheid in, met tientallen aanhoudingen en het verschijningsverbod voor 7 Duitstalige kranten en weekbladen. Dit was pas koren op de molen van de regionalisten. Bij de verkiezingen van april 1928 waren liefst 5 gevangen regionalisten kandidaat. Twee onder hen werden verkozen (cfr. de Bormsverkiezing in Vlaanderen, enkele maanden later). Enkele dagen later liep te Colmar een ‘komplotproces’ van stapel tegen de gevangen gezette regionalisten. Met het weerhouden van de beschuldiging van komplot tegen de staat en veroordelingen, had de Franse staat het politiek martelaarschap gekreëerd in Elzas-Lotharingen. Toen de Franse Kamer aan de twee verkozen, maar veroordeelde en opgesloten regionalisten, een mandaat ontzegde, waren nieuwe plaatselijke verkiezingen noodzakelijk. Beide vakatures werden glansrijk veroverd door gelijkgezinden.

Zowel in de Franse Kamer als in de departementale raden vormden de regionalisten de meerderheid onder de verkozenen uit Elzas-Lotharingen. Wat vroeger nog ondenkbaar was deed zich nu voor: er ontstond een regionalistisch volksfront dat een krizis veroorzaakte in de volkspartij, bij de liberalen en bij de kommunisten. Scheidingslijn was het regionalistisch programma. De regionalisten bereikten het toppunt van hun politieke macht toen zij met de gemeenteraadsverkiezingen van 1929 de stadhuizen van Straatsburg en Colmar veroverden met hun gemeenschappelijke regionalistische lijsten. De leider van de Elzasser kommunisten werd burgemeester van Straatsburg met de hulp van katolieke geestelijken en liberalen.

Het soort Bormsverkiezingen van 1928 en alle groeiende macht van de regionalisten heeft de Franse regering niet bewogen tot toegevingen. Wel ging zij omzichtiger tewerk, zij vermeed politie-

[p. 309]

ke fouten als die van het linkse kabinet in 1924 of als het komplotproces van Colmar, ze vermeed zorgvuldig mogelijke botsingen en vaardigde amnestie uit.

Haar ‘politique d'apaisement’ haalde effekt.

Niet meer geprikkeld door Parijs, leek de publieke opinie minder belangstelling aan de dag te leggen voor het regionalisme. Ontegensprekelijk deed zich in de eerste helft van de jaren dertig een terugslag van het regionalisme voor. Het regionalistische volksfront viel uiteen ten gunste van de oude politieke en levensbeschouwelijke tegenstellingen. Alle parlementaire voorstellen van de Elzasser regionalisten kwamen nooit verder dan de kommissies. Het verfransende en Franse onderwijssisteem begon zijn eerste vruchten af te werpen. Naast de traditionele ideologische tegenstellingen kwam nu een nieuwe breuklijn n.a.v. het nationaal-socialisme. Wat dat laatste betreft: het kreeg, altans voor de oorlog, nooit meer dan een minderheid van de regionalisten achter zich.

Onder de vorm van jongerenbewegingen zou het regionalisme in de jaren 1936-1937 nog een nieuwe impuls krijgen. Meer en meer wierp de internationale toestand daarna een schaduw op Elzas-Lotharingen en werkte verlammend op het regionalisme.

Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog werden vijftien vooraanstaande regionalisten aangehouden. Toen ze na de ineenstorting van het Franse leger door een Duits kommando uit Zuid-Franse gevangenissen vrijkwamen, richtten ze een door Dr. Robert Ernst geïnspireerde petitie aan Hitler: een verzoek tot inschakeling van Elzas-Lotharingen in het Derde Rijk. Rothenberger merkt hierbij terecht op dat dit meteen het einde betekende van het regionalisme zoals hij het definieerde. De tekst vertoont enkele overeenkomsten met de brief van J.M. Gantois aan Hitler, in december 1940. Een verband tussen beide versies lijkt niet uitgesloten.

Rothenberger konkludeert dat de Franse kultuurpolitiek tussen de twee wereldoorlogen gedeeltelijk mislukt is. Door de oorlog rezulteerde dit uiteindelijk niet in winst voor het regionalisme. Hij treedt de stelling bij van Fr. Hoffet in diens Psychanalyse de l'Alsace (1951) dat het nationaal-socialisme in de jaren 40-45 meer heeft gedaan voor de Franse zaak als alle Franse politici samen uit de tussenoorlogse periode.

De regionalistische beweging is in haar overgrote meerderheid nooit irredentistisch geweest in de hier behandelde periode. Tot aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog staat zij loyaal tegenover de Franse staat, maar in een gebroken verhouding tot de Franse kultuurnatie. Dit is ongetwijfeld korrekt, maar Rothenbergers stellingen hadden aan overtuigingskracht bijgewonnen indien hij tot slot nog een poging had aangewend tot verklaring van de bij velen gewijzigde houding terzake vanaf 1940.

Dit boek vertoont tal van boeiende facetten. Zoals uit deze recensie al af te leiden is, niet in het minst ook voor wie op zoek gaat naar paralellen met de Vlaamse Beweging of met de andere regionalistische bewegingen in Frankrijk. Uitermate boeiend is ook wat men hier verneemt over de hulp die het regionalisme ontving van buitenaf, vanuit Duitsland, via de centrale figuur van Robert Ernst. De vormen waren velerlei: boeken, tijdschriften, toneelvoorstellingen, een in Duitsland werkend wetenschappelijk instituut over Elzas-Lotharingen en financiële hulp. Een voorbeeld: alle regionalistische persorganen, vanaf die van de centrum-rechtse en katolieke Volkspartei tot en met die van de kommunisten werden financieel gesteund. Ook over de wijze waarop dat kon gebeuren krijgt de lezer informatie in dit boek, evenals over de biezonder komplekse motieven, die niet zomaar aan te duiden zijn als irredentistisch of zuiver kultureel. Maar dit zou ons te ver leiden.

Erik Vandewalle.

Karl-Heinz Rothenberger, Die elsasslothringische Heimat- und Autonomie-bewegung zwischen den beiden Weltkriegen, 366 blz. en, uitg. Herbert Lang, Bern en Peter Lang, Frankfurt/M en München, 1976.