Ons Erfdeel. Jaargang 22

Vrijetijdskroniek van het teater.

Dat Alfons van Impe iets van het teatergebeuren in Vlaanderen afweet, mag je redelijk veronderstellen; hij heeft er de beste tijd van zijn leven mee doorgebracht om gestalte te geven aan de beleidsdirektieven en de struktuurmechanismen. Dat hij daarmee ook in staat is tot het beredeneerd en steekhoudend samenstellen van een ‘kroniek van het komediantendom’, is niet zo vanzelfsprekend. Wie thuis is op het ministerieel kabinet of in raden van beheer, is daarom niet zonder meer een beschouwend analysator of geslaagd syntetikus. Als deze kroniek dan bovendien nog ondergebracht is in een reeks die literatuur in zicht heet, dan word je als lezer georiënteerd op een heel bepaald tema, de toneelletterkunde. Van Impe weet ondertussen toch wel dat dramatische teksten geen zin opleveren als ze niet voor en in het teater bestaan en daarom is zijn betere aandacht terecht ook op het wel en wee van het teater in Vlaanderen afgestemd. Maar niet te vermijden is dat daarmee het boek een principiële halfslachtigheid heeft verworven; drama en teater gaan niet automatisch in elkaar op. Als je dan nog weet dat Van Impe, als voorzitter van de Vereniging voor Vlaamse Toneelauteurs een hardnekkig lobbyist is voor de strukturele en financiële

[p. 289]

aanwezigheid van het Vlaamse drama binnen het Vlaamse teater, dan weet je al wat je herhaaldelijk te wachten zal staan. Deze waarschuwing volstaat echter niet; het recht op subjektieve benadering van het teatergebeuren houdt ook in dat de normen waarop dit recht pas gerechtvaardigd kan worden, mede aangegeven moeten zijn in het betoog. En dat gebeurt in deze reuzetekst te weinig logisch, te aprioristisch, vaak ook veel te vaag. Waar de auteur eigenlijk wil staan met zijn opvatting over teater, moet je zelf in moeizame puzzle-arbeid bij elkaar zoeken.

Een van de symptomen van onzorgvuldig denken, ligt al in het feit dat Van Impe de termen ‘toneel’ en ‘teater’ door elkaar gebruikt. Bij herhaling weet je daardoor niet of hij nu de dramatische teksten dan wel het teatergebeuren bedoelt. Verder is er in de dosering van de 9 verschillende hoofdstukken een vreemd afgewogen panorama. De auteur vindt het terecht ondoenlijk een uitputtende studie aan de toneelliteratuur te wijden; zijn argument dat daarvoor toch al gespecialiseerde werken en encyklopedieën bestaan, is ontroerend vals, beslist ontoereikend. Het wil immers zeggen dat hij ons verwijst naar de opinie van een vorige generatie en wij met onze honger blijven zitten, niet aan de weet komen hoe een tijdgenoot over deze ontwikkeling denkt. Hebben wij bovendien echt die gezaghebbende studie die het schakelen van de dramatische tradities keurig in beeld heeft gebracht? Ofwel is een literairhistorikus aan de slag geweest met alle vooroordelen tegenover de dramatische literatuur, ofwel heeft een gelegenheidsverslaggever zijn leest verlaten en zijn steekkaarten vlijtig met een willekeurige draad aan elkaar geregen. Van Impe tracht zich boven beide gedragswijzen te hijsen door de maatstaf ‘blijvende waarde’ te hanteren; alleen, wat stelt die maatstaf voor? Voor een kronikeur die niet aan historische normen ontsnappen kan? Voor een lezer van vandaag die vanuit een aktueel perspektief toch de konstante waardepunten aangereikt moet krijgen?

Van Impe is geen historikus. Eigen maatstaven, metodisch gefundeerd, bezit hij niet en kan hij dus evenmin ter kontrole aanbieden. Wat hij in historisch overzicht bij elkaar brengt, kan hooguit een syntese zijn van wat hij elders gedokumenteerd aangetroffen heeft. Aangezien hij echter geen wetenschappelijke pretenties heeft (dat eeuwige argument om onkontroleerbaarheid en akelige subjektiviteit te verantwoorden), kan hij ook onmogelijk over de door hem geraadpleegde vorsers en hun gezichtspunten heen; talrijke diskussie-punten over het historische teater vat hij dan ook samen volgens beslist verjaarde standpunten. De ekskuses liggen voor het grijpen maar ondertussen is het boek volstrekt onbetrouwbaar, in de grote lijnen en in de detaillering. Geschiedschrijving is een vak; hoe geestdriftig een amateur ook kan zijn, je bewijst er het objekt geen dienst mee aan een al te oppervlakkig onderlegd auteur de opdracht toe te vertrouwen de herkomst, het wezen, de ontwikkeling, de breuklijnen, de triomfen en de wankele toekomstprognose uit te tekenen.

Deze beoordeling kan hard lijken voor een auteur die kennelijk bezeten is van de wil hartige dingen te zeggen over zijn onderwerp en daar meer dan eens in slaagt ook. Mijn bezwaar blijft nochtans fundamenteel. Wij bezitten momenteel geen fatsoenlijk te achten geschiedenis van het drama en/of het teater in Vlaanderen, die voldoet aan wetenschappelijke normen. Ik ben ook van oordeel dat dat niet langer voor een geïsoleerd iemand vanuit de encyklopedische bagage doenbaar is. Hier hoort een team bij dat de diverse aandachtspunten die de struktuur van het teater uitmaken, metodisch aanpakt. Lannoo heeft de vlugge verdienste verkozen (de biblioteekdistributie gegarandeerd inkluis) zodat andermaal het teater het bekende slachtoffer blijft. Als Van Impe immers stelt dat b.v. de geschiedenis van de Vlaamse Volkstonelen hoognodig moet aangepakt worden, ‘nu de laatste akteurs en ooggetuigen nog in ons midden zijn’, dan legt hij zijn historisch dilettantisme open en bloot. Ooggetuigen zijn erg fragmentair, in ieder geval heel erg wantrouwend te behandelen dokumenten voor de geschiedschrijving; er is geen enkele garantie dat zij beter dan wie dan ook de essentie en de waarheid van hun tijdsgebeuren hebben doorgehad en in staat zijn door te geven. Ik heb uit eigen ervaring pertinente bewijzen dat iemand als Anton Van de Velde b.v. tot uitspraken komt die volstrekt onaanvaardbaar zijn in het licht van de gedokumenteerde gegevens. Om geschiedenis te schrijven, moet je de metode van de historiografie beheersen en die zal op haar beurt worden gedetermineerd door de kenmerken en de eisen van het objekt, in veel meer betrekkelijke mate door de mensen die het objekt zijn historische eksistentie hebben bezorgd. Of zou dat impliceren dat je van de geschiedenis af dient te blijven, zodra de getuigen overleden zijn?

De kwaal zit m.i. nog dieper. Van Impe reduceert geschiedenis tot een kroniek van gebeurtenissen; hij is een aanhanger van de evenementiële historiografie. Terwijl hij in dit boek voortdurend de indruk wekt het teater resp. het drama te refereren aan de sociale en maatschappelijke aktualiteit, gaat hij er toch niet toe over de konjunktuur van het teaterproces principieel op te nemen. Dat blijkt zonneklaar in wat hij over het teater in de 19e eeuw te zeggen heeft. Dat het begrip ‘zeden’ niets te ma-

[p. 290]

ken heeft met gewoonten en gebruiken, maar alles met een levende etische kode, ontgaat hem ten enenmale; dat geeft hem gelegenheid afstand te nemen van de z.i. ‘morele’ maatstaven bij de beoordeling van het toenmalige drama, terwijl de gehanteerde kodenormen heel precies en heel korrekt binnen de kontekst van die tijd tuishoren. Dat die toenmalige kontekst de onze niet meer is, is evident, behalve voor Van Impe die die daterende aspekten verwerpt omdat ze vandaag niet de zijne zijn. Zo kom je nooit over je beduimelde eigen standpunt heen, ben je vooral nooit in staat tot het uitschrijven (objektief samenbregen, intersubjektief evalueren) van voorbije konstanten.

Vanuit dit evenementiële denken is het dan ook te verklaren dat de evolutie van het teater voor Van Impe bestaat uit reeksen opgevoerde dramatische teksten; teater is voor hem repertoire. Zelfs als we dit zouden kunnen aanvaarden, dan nog smeekt een gerekonstrueerde repertoire-lijst om analyse: Waarom deze auteur in dit seizoen met welk effekt en met welke middelen? Deze repertoire-analyses zijn voor het Vlaamse teater nauwelijks gebeurd (ik blijf beleefd voor de enkele aanzetten om toch achter de dingen te gluren); dat dient systematisch te worden opgehaald want een auteur, een akteur, een repertoire, een recensie spreekt nooit zomaar voor zichzelf. De historikus moet hier vragen aan stellen en alleen dan krijg je iets te voorschijn van wat wellicht historisch aan de hand is geweest. Enkel op deze wijze raak je eventueel in het bezit van de leidende faktoren en die kan je met zorgvuldige metodische beheersing bundelen tot strukturele aspekten. In het hele boek van Van Impe is geen enkel struktureel moment te bekennen; het blijft een salami-verhaal waarin streven en slagen samenvallen met de opvoering van teksten. Het teater is op beschamende wijze in dit verhaal afwezig.

Ik zou zo kunnen doorgaan. Een dramatische tekst wordt dan nog verkruimeld tot zijn narratieve inhoud, helemaal niet gedekomponeerd in zijn bepalende teatrale eigenschappen. Een dramatische plot wordt dan weer hoofdzakelijk beoordeeld op zijn psychologische kracht; of hij daarmee de aansluiting bij de ervaarbare werkelijkheid bedoelt, de plausibiliteit, de aanvaardbare korrektheid, wordt nooit duidelijk. Wel wordt duidelijk dat hij daarmee een buiten-teatrale norm eenzijdig hanteert en niet raakt tot de binnen-teatrale relaties tussen personages.

Van Impe strompelt veel te vaak verder in de steriele groeven die een eenzijdig bellettristische traditie in de Vlaamse begeleiding jaren geleden getrokken heeft. Kan je bij de behandeling van het drama H. Plancquaerts Dood van Karel de Goede echt belangrijk noemen? Dit stuk hoort tuis in een a-, vaak zelfs antiteatrale konventie waarvan best ook eens wat meer afstand mocht genomen worden t.o.v. b.v. Rodenbachs Gudrun; ze passen uitstekend in het nefaste kransje van Vlaams zelfbewustzijn waarin de teatraliteit geen moment konsideratie heeft gekregen. Van Impes paternalistische betutteling van Plancquaert kan je niet meer als ‘subjektief’ verontschuldigen. Daarom ook kan hij Van Nu en Straks weinig aandacht voor het toneel (en wat bedoelt hij weer met dit woord?) verwijten. Binnen de tijdskonjunktuur (gehalte van het drama, stand van het teater) kan je Van Nu en Straks nauwelijks iets kwalijk nemen. In E. de Boms recent gepubliceerde brieven aan A. Vermeylen tref je echter (helaas niet uitgevoerde) plannen aan voor een soort Freie Bühne; voor mij betekent dit dat er uitgekeken werd naar een vernieuwing van het teater, niet naar het drama, en dat lijkt me zowel historisch als aktueel inderdaad ook belangrijker. Eigenlijk boeit het teater Van Impe nauwelijks; het is hem altijd om de opgevoerde dramatische tekst te doen.

Het Vlaamse Volkstoneel wordt omstandig behandeld. Ik kan er niet toe overgaan mijn waslijst aanmerkingen hier over te tikken; maar je kan bij iedere zin een heleboel vragen stellen die door Van Impe niet beantwoord worden. Het ventileren van een opinie is één kant van de zaak; het aanreiken van de redenen waarom je tot deze opinie bent gekomen, is een andere maar alvast even onmisbare. Van Impe beweert enorm veel zonder dat ik daar een sterk gewijzigde evaluatie uit zie ontstaan. Andermaal te betreuren blijft dat wat het eventueel bijzondere aan de werkwijze is geweest (de omgang met de tekst, de lichamelijkheid van de akteur, het koncept en de uitwerking daarvan door de regisseur, het samenspel, het gebruik van tijd en ruimte, de belichtingsprocessen, de dramaturgie van de scenografie en nog zovele andere elementen) volkomen buiten spel blijft. De klichees van woord-teater en teater-spel vliegen over en weer zonder dat hier een meer eksakte inhoud aan gegeven wordt. Van Impe vertelt het overgeleverde verhaal op enigszins andere wijze maar hij stelt geen nieuwe visie ter beschikking.

Veel van wat Van Impe behandelt, moet hier noodgedwongen onder de tafel blijven. Maar aan Van Impes versie van het teater sedert 1945 kan je niet voorbijgaan. Het is, vind ik, geen fris verhaal. Een groot deel van deze periode heeft hij zelf mee opgebouwd als kabinetsattaché en/of ambtenaar. Ik proef herhaaldelijk wat rankune omdat hij enigszins uitgerangeerd is geraakt. Anderzijds kan je niet woordelijk uit zijn tekst opmaken dat hij er zo dicht bij betrokken is geweest en dat is unfair tegenover

[p. 291]

die lezer die, alleen op het teater afgaand, geen weet heeft van het intimiteitskarakter van Van Impe in deze periode. De argumenten waarom het Nationaal Toneel moest afgebouwd worden, ademen dan ook helemaal de geest van Vic de Ruyter wie Van Impe een status van teatermaker gunt die je, als je enigszins op immanente waarden van het teater blijft staan, kil maken en die evident onobjektief zijn. De Brusselse lobby met al haar politieke knowhow werkt hier weer na; tot meerdere eer en glorie van het teater in Vlaanderen? Ach, kom nou! En waarom groeit deze laatste periode onder Van Impes hand uit tot een vademekum van de teatermanager en de beleidsbepaler volgens politiek-konjunkturele normen. Ook hier frappeert weer dat wat de bijzondere teatergeschiedenis zou moeten zijn, weergegeven wordt via onnozelheden als ‘opmerkelijke regie van’. Ik erger me dan aan zinnen als ‘de betrokkenheid bij het drama staat niet altijd voorop’ (over H. Hensen) of ‘hij schrijft intuïtief’ (over H. Claus). In beide gevallen heb je te maken met een ekstreem voorbeeld van dramatische naïeviteit bij Van Impe. De kommunikatiestruktuur van het drama raakt hij niet aan; de G. Freytag-echo is luid hoorbaar. Kan immers een dramatisch auteur intuïtief schrijven? Waar de uitschakeling van de auktoriële zelfvertelfunktie een dramatisch principe is, zelfs al zoekt menig auteur alsnog in te grijpen via epische bemiddelingsmomenten, houdt dit procédé ipso facto het rationaliseren van intuïtieve behoeften en inzichten in. En een uitspraak als ‘niet Claus zelf, maar zijn personages bouwen zijn stukken’ is van hetzelfde niveau als een teaterrecensent die zegt dat de akteurs geen rollen speelden maar het personage waren.

Andermaal is dit boek een gemiste en verhinderde kans om wezenlijke dingen te zeggen over het verschijnsel teater. De eigen aard van het teater blijft op adembenemende wijze uit dit boek afwezig. Als het ontluikende teater in de middeleeuwen uit de kerk wordt verbannen, dan wijt Van Impe dit aan de wat stoute tema's die af en toe de tekst binnenslopen; dat de impersonatie, de korporele verzelfstandiging van ingebeelde gegevens minstens mede aan de basis gelegen hebben, komt bij hem niet op. Even argeloos is hij bij C. Buysses Gezin van Paemel. Van Impe stelt dat het daarin in de eerste plaats gaat niet om slechte strukturen maar om de verdrukte mens in die strukturen, om slecht gedrag van het individu. Dat is m.i. dramatisch juist, maar het teater kan zich daartoe niet beperken vanuit zijn eigen aard, omdat het lijfelijk demonstreert dat deze mensen in strukturen tuishoren, en daarom was het historisch ook volkomen korrekt dat juist de sociaaldemokratische kring Multatuli uit Gent de kreatie van deze tekst heeft gebracht. Het teater ging er met het drama vandoor. In dit boek wordt het teater verstikt onder Van Impes dramatische kortzichtigheid. Ik ben bang dat dit resultaat verhindert dat het teater door onze al zo bange uitgeverijen eindelijk eens echt de aandacht wordt gegeven die het verdient.

Dr. Carlos Tindemans.

Alfons Van Impe, Over toneel. Vlaamse kroniek van het komediantendom, Lannoo, Tielt-Amsterdam, 1978 (Literatuur in zicht, 3), 460 pp., 680 BF.