Ons Erfdeel. Jaargang 22

Onafhankelijk Toneel en Globe.
Pogingen tot vernieuwing.

In november '78 zag ik een opvoering door het Onafhankelijk Toneel van de tragie-komedie ‘De Rhinestone Queen’ geschreven door Gerardjan Rijnders. Het stuk gaat zo ongeveer over een filmploeg die in Amerika bezig is aan een nieuwe film met aanzetten voor een nieuwe scène. Dit alles wordt bijgewoond door een Amerikaanse aktrice. Deze rol werd voortreffelijk gespeeld door Ditha van der Linden, zij geeft korte stereotype kommentaren op de scènes die zij terzijde vanuit een fauteuil al wodka-drinkend bekijkt en op het eind is er van haar een zeer triest verhaal in het Amerikaans over een tragische gebeurtenis met haar zuster.

De speelwijze en het stuk, geensceneerd op een open vloer met daar achter een klein podium, is dermate vreemd en boeiend dat het moeilijk is er een verslag van te geven. Er is aan het stuk kennelijk steeds gewerkt met als uitgangspunt een scène van een filmshot waarin een glas wordt weggegooid en schoenen worden uitgetrokken. Dit alles wordt gespeeld met onderbrekingen, er zijn verwisselingen en verhoudingen tussen akteurs en aktrices met problemen rond homofiele relaties en nostalgie rond de Amerikaanse zangeressen Jo Stafford en Rosemary Clooney. Een en ander zou te maken hebben met een verblijf van de schrijver in Amerika tijdens het teaterfestival in Baltimore.

De groep is op elkaar ingespeeld als een jazzworkshop met getimede solo's. De speelwijze is soms met trage aanzetten, stiltes waarin men elkaar observeert met daarna versnellingen en herhalingen van stereotype gebaren, handelingen en gezegdes. Dit laatste met name ook van de kant van de toekijkende Amerikaanse aktrice met o.a. de kreet: ‘Very Juliana’ die ook als ondertitel bij het stuk wordt gebruikt. Mij lijkt dit heel duidelijk een poging tot vernieuwing zowel naar inhoud als vorm. Wat mij betreft een alleszins geslaagde poging.

Ook de verjongde groep Globe zoekt naar nieuwe wegen, gezien haar twee laatste produkties nl. ‘Dimanche’ en nog duidelijker is een vernieuwingstendens aanwezig in ‘De Mensenhater’. Het eerst genoemde stuk is van de Franse schrijver Michel Deutsch die als dramaturg-schrijver-regisseur verbonden is aan het Théâtre National Strasbourg, de vertaling was van Remco Campert, regie Paul Vermeulen Windsant en dekor en kostuums Paul Gallis. Het tweede stuk is van Molière, vertaald door Gerrit Komrij, regie Gerardjan Rijnders, schrijver o.a. van het boven genoemde stuk ‘De Rhinestone Queen’, dekor en kostuums ook weer Paul Gallis. Over beide opvoeringen wat nadere informatie.

‘Dimanche’ bestaat uit een aantal korte toneelscènes rond een jong meisje dat bezeten is van haar optreden als majorette, daarbij geholpen door haar moeder die de kostuums naait, haar vader heeft zijn bedenkingen en haar vriendje voelt zich verwaarloosd en in de steek gelaten. Er zijn voortdurend repetities voor de grote dag en tussen de meisjes ontstaat een bepaalde band en verbond die allerlei liefdehaatgevoelens losmaakt. Soms doet het denken aan ‘Frühlingserwachen’ van Wedekind. Het geheel is wat schetsmatig opgezet, korte flitsen waarin het meisje Ginette steeds bezig is

[p. 287]

zich te trainen, steeds fanatieker, en zo tot een volledige vereenzaming komt. Het stuk begint met een korte film waarin een jong meisje een bloem tekent en op het einde is er een filmpje waarin de bloem wordt weggetekend. Verder op het voorplan zijn er de repetities van de meisjes, in andere scènes is er soms een prachtig achterdoek van een kleurrijke avondlucht met een makette van een kolenmijn waar de ontmoetingen met het vriendje zich afspelen en zijn tragisch einde, en zo nu en dan zijn er korte huiselijke tafereeltjes. Het geheel werd met veel inzet en entoesiasme gespeeld door jongere spelers, alleen was er de handikap in de voorstelling die ik zag (Tilburg, 5 jan.) dat men twee spelers wegens ziekte moest vervangen. De speelwijze was hier vrij realistisch binnen een vervreemdend dekor. Maar in ‘De Mensenhater’ had men de vervreemding naar alle kanten laten werken. Binnen een rood plastiek kamer-kooi dekor voltrok zich de handeling. De hoofdpersonages waren gestoken in een moderne hippe soms punkachtige kledij met doorzichtige plastiek regenjassen, alleen de bediendes hadden een enigszins historiserend kostuum uit de tijd van Lodewijk XIV. Het spel en de miseen-scène waren gestileerd, vervreemdend door dat men liggend, springend of op de vloer zittend of tegen plastiek krukken aan hangend de gesprekken en akties uitvoerde. De teksten werden soms op een overdreven, soms trage of juist weer snelle manier gesproken en de omgangsvormen van de personages onderling waren soms hoffelijk maar daarna dan weer met abrupte wendingen. Omhelzingen en strelingen werden plotseling afgebroken door een afstotend gebaar. De beweeglijkheid van het stuk zat vooral in dit soort onverhoedse akties die soms iets hadden van een balletkoreografie of klowneske akt, maar daarbij kwam dan een lange teksttirade o.a. van de kant van de misantroop Alceste die zich eigenlijk in de beginscène met zijn vriend al zo duidelijk profileert dat de rest dikwijls een herhaling is. Hij wordt dan verwikkeld in een rechtzaak wegens belediging van een hofdichter die hem eigenlijk koud laat en waar je als twintigste-eeuwse toeschouwer nauwelijks enig begrip voor kunt opbrengen, en in een liefdesaffaire die eigenlijk zo onnozel is dat je denkt waarom zeggen ze niet meteen dat ze van elkaar houden dan is al dat gelazer afgelopen.

Er zitten natuurlijk wel alle mogelijke dubbele bodems onder en ik denk dat de vertaler Gerrit Komrij best de schimpscheuten van Molières misantroop in de richting van bepaalde schrijvers van nu heeft aangevoeld en de woede ten aanzien van modieus geroddel achter de rug van personen en het pluimstrijken in aanwezigheid van betreffende. En ook over de grillen van de vrouw zal hij zeker wel gegniffeld hebben maar of dit alles zo via het stuk overkomt, is voor mij een vraag. Misschien lag het hier en daar ook wel aan het moeilijk verstaan van de gesproken tekst. Het blijft wel een interessante poging om een 17-eeuws stuk in onze moderne plastiekwereld te plaatsen, misschien onder invloed van wat enige tijd geleden met Molière in Parijs gebeurde, maar wellicht is het effekt daar anders omdat nu eenmaal Molière tot de Franse klassieken behoort en daar direkter herkenbaar is.

Piet Simons.