Ons Erfdeel. Jaargang 22

Paule Nolens: ‘een rustige, in zichzelf gekeerde wereld’

Nadat Paule Nolens (geboren te Hasselt in 1924) in 1949 aan het Hoger Instituut voor Sierkunsten te Terkameren met grote onderscheiding het diploma monumentale schilderkunst en glas-in-lood behaald had, heeft ze zich entousiast aan een reeks opdrachten gezet: reusachtige muurtaferelen als koorbeschilderingen, abstrakte kerkramen te Tiège bij Spa en in Oost-Vlaanderen, een wandschilderij in de toegangshal van een grote fabriek... Drie jaren achtereen zag ze zich gelauwerd. In 1949 was dat met de tweede nationale prijs, voor een dekoratief paneel, uitgeschreven door het ministerie. In 1950 won ze de eerste prijs van het nationaal komitee voor kunstambachten. En in 1951 behaalde ze, samen met Pierre Cox, de eerste prijs van de inzake hernieuwing en doorbraak der hedendaagse Limburgse kunst zo historisch geworden prijskamp De Mijn. Sedertdien is ze hoofdzakelijk op doek gaan schilderen, ook al blijft ze ons op haar tentoonstellingen regelmatig monotypen, tekeningen en akwarellen tonen.

Paule Nolens eksposeerde in België, Nederland, Duitsland, Oostenrijk en (reeds in 1959) in New York, Chicago en Milwaukee.

Tot de jaren 1955-1956 bleef ze in haar werk enigszins verwant aan het ekspressionisme. Van toen af aan is ze haar eigen weg gegaan, zonder ‘perioden’, zonder bruuske koerswendingen of pirouettes, maar ook zonder in herhaling te vervallen. Aan een gestadige groei naar verdieping en vergeestelijking paart ze een volgehouden aandacht voor de zuiver pikturale waarden. Tijdens nu al méér dan eenkwarteeuw schilderen is zij blijvend bedacht geweest op het wezenlijke: kleur, groei naar een steeds rijper koloriet, vorm, vlak, maat, evenwicht, ritme, schikking en voortdurende zelfkritiek. Deze zin voor ambachtelijkheid staat geënt op een rijke kulturele bagage en een aangeboren drang naar voornaamheid, waardigheid en ernst. Wanneer ze schildert, is haar aandacht uitsluitend gericht op de louter schilderkundige problematiek. Geen moment denkt zij dan aan het oproepen van ekspressie of sfeerschepping.

Opvallend in de schilderkunst van Paule Nolens is het monumentale, de onberispelijke vlakindeling en -vulling, de doordachte struktuur en de dialoog tussen de gebruikte kleuren. Haar tematiek is nogal beperkt: een stilleven, wat havenzichten en voor het overige de menselijke figuur, meestal de vrouw. Onweerlegbaar bewijst zij daarmee dat het ook nog in onze dagen mogelijk is met dergelijke tema's persoonlijk, verrassend, veroverend en zelfaffirmerend te zijn. Tijdens haar opleiding leerde zij

1.
Paule Nolens: ‘Figuur’.

2. Paule Nolens: ‘Tunesische vrouw’.

de muur als muur respekteren, leerde ze één te blijven met die muur en het architektonische ervan als freskoschilderes gaaf te bewaren. Schilderkunstig heeft ze dit nadien vertaald in eerbied voor het doek. Uit die aandacht voor de huid van het doek ontstaat in haar werk een tweedimensionele indruk en een sakrale rust. De vormgeving blijft streng logisch en sluit zich aan

[p. 283]

bij klassieke normen zonder tot akademisme af te glijden.

In haar evolutie zien we de kleuren puurder worden, meer afgewogen en dieper. Daardoor kan ook haar palet soberder en haar koloriet krachtiger worden. Opvallend is daarbij dat, wanneer ze zuidelijke figuren uitbeeldt en deze in hun eigen omgeving plaatst, het koloriet iets meekrijgt van die zinderende zuidelijke lichtintensiteit terwijl de faktuur toch nog fors en viriel blijft. Vooral sedert 1974 valt in haar werk een groei naar rijper koloriet waar te nemen: uit de figuren zelf begint a.h.w. een immanent licht te stralen.

Paule Nolens wijst slordigheid in het schilderen af, ze duldt geen streepje dat er lukraak gekomen zou zijn, zo nodig werkt ze wekenlang aan éénzelfde schilderij. Dat je desondanks in haar werk nooit op dat zo beruchte en gevreesde ‘moe gewerkte’ komt door haar voortdurend besef dat een schilder moet durven ophouden zodra het essentiële gezegd is. Niettemin is elk detail in haar werk bestudeerd en getoetst aan elk ander detail, tot het geheel gaaf en volkomen een haast cartesiaanse precisie en evenwicht heeft bereikt.

De vrouwenfiguren in het werk van Paule Nolens vertederen je niet, ze doen geen beroep op de gepassioneerde bekoring van het vrouwelijke lichaam. Zelfs een naakt wordt van alle zinnelijkheid ontheven. Haar figuren bezitten iets van dat onbewogene, van dat zwijgzame waarachter je het mysterieuze leven vermoeden kunt. Daarom ook kun je die grote, starende ogen in de schilderijen van Paule Nolens niet stereotiep noemen. Zij dragen er immers sterk toe bij dat elk gelaat, ondanks een vaak ogenschijnlijke gelijkenis met andere gezichten, toch sui generis blijft. Die ogen zijn werelden; nooit laten ze je onbewogen.

Elke vrouwenfiguur bij Paule Nolens is de projektie van een eigen en een meditatief doorleefde

Paule Nolens: ‘Fresco’.

waarachtigheid. Die figuren zijn er niet zozeer om door de kijker ondervraagd te worden dan wel om in de eerste plaats zelf vraag te zijn. Het komt ons voor dat Paule Nolens - wellicht ten dele onbewust - door haar artistieke bedrijvigheid een helder inzicht probeert te krijgen in het mysterie van mens en wereld. Wat is de zin of de onzin van ons als mensen op elkaar gericht staan? Wat is de zin van elke menselijke ontmoeting, die toch onvermijdelijk de kier van verwijdering en vervreemding in zich bergt?

We zouden Paule Nolens de kunstenares van het gelaat kunnen noemen. Een gelaat is spiegel en mysterie tegelijk. Paule Nolens ontwaart en evokeert de mens niet in zijn oppervlakkige, zeker niet in zijn charmerende verschijningsvorm. Zij ervaart hem in zijn ondoorgrondelijkheid, in zijn ingetogenheid, in zijn uiteindelijke onverklaarbaarheid, in de onscheidbare eenheid van lichaam, ziel en geest, in de introverte kracht van zijn zwijgen. Zo wordt in haar kunst de verhouding tussen kijker en kunstwerk een uitnodiging tot ‘samen zwijgen’...

Wanneer Paule Nolens in éénzelfde schilderij twee of meer figuren bij elkaar plaatst, laat zij die ongeopende monden eerder hun eigen innerlijke dialoog verder zetten dan dat zij een wezenlijk gesprek zou suggereren. Die figuren kijken doorgaans niet naar elkaar. Ze blikken naast elkaar heen en ieder luistert verloren of vergeestelijkt naar zijn eigen vraag. Alles herinnert dan vaak (misschien valt hier uitzondering te maken voor een aantal uit reisimpressies ontstane schilderijen) aan de rustige, in zichzelf verzonken wereld der antieken en, in haar beste momenten, zelfs aan het numineuze der Ikonen. De figuren van Nolens ondervragen het menselijk bestaan dat, ondanks gemeenzaamheid met de anderen, toch altijd de latente doem van eenzaamheid in zich draagt. Toch kun je het wereldbeeld van Paule Nolens nooit of nergens tragisch noemen. Het meditatief geestelijke element in haar werk voorkomt dat.

Luc Clerinx.