Ons Erfdeel. Jaargang 22

H.C. ten Berge: Mytofiel.

H.C. ten Berge schrijft weinig maar zeer eigenzinnig proza. Wie zijn werken overloopt, merkt meteen dat Ten Berge een mytofiel is. Iemand die op speurtocht is naar de bronnen van de verbeelding in oeroude mytische voorstellingen en verhalen. In 1969 publiceerde hij - behalve het weergaloze Canaletto en andere verhalen - ook nog Yugao, dat een verhaal en vijf No-spelen bevat. In 1970 volgt Een geval van verbeelding (proza), in 1972 Poëzie van de Azteken, in 1973 De witte sjamaan (gedichten), in 1974 De dood is de jager (Indiaanse myten), in 1976 De raaf in de walvis (Eskimo-myten). De Eskimo-myten spelen ook een belangrijke rol in Ten Berges meest recente prozaboek: De beren van Churchill. Over de rol van de myte in zijn werk verklaarde de auteur aan Lidy van Marissing: ‘Ik kan mijn emoties niet direkt kwijt. Ik kan ze wel projecteren in de Azteken, of in de vaganten.’ In die zin is Ten Berges opdelven van archetypische myten meteen ook een kweeste naar zichzelf: ‘Door over de breukvlakken van andere culturen te schrijven, kun je indirect iets meedelen over je eigen tijd, of over jezelf.’ De myte is namelijk een tot verhaal gestolde levenswijsheid, die irrationeel-intuïtief tot stand komt. Nu gaat Ten Berge zelf in op zijn mytofilie in het stuk Stippen op de hoed uit De beren van Churchill. Dat hij zich een dergelijke interventie in een prozaboek kan permitteren, heeft te maken met het soort proza dat hij schrijft. Enigszins verwant aan J.F. Vogelaar, Daniël Robberechts en vooral aan Sybren Polet werkt hij aan een taalprojekt, een soort ‘onzuiver’, ‘totaal’ proza, waarin alle mogelijke genres verweven kunnen worden tot een zinvol gestruktureerde tapisserie. Ten Berge spreekt zelf over een boek als ‘krentenbrood’, als ‘een verhaal waarin ook het gruis en de zwerfkeien van de verbeelding zijn achtergebleven’, ‘een verhaal dat marginale invallen toelaat en essayerende trekken vertoont’, ‘gedachten en waarnemingen in een verbrokkelde vorm die het verhaal mee bepalen en de struktuur van het weefsel wat losser maken’. In de titeltekst van De beren van Churchill komen dan ook allerlei tekstsoorten voor, zoals verhaalfragmenten, ik-analyses, essays, myten, brieven, droomsekwensen, historische rekonstrukties, gedichten, tekeningen, fotos en verklarende woordenlijsten van Eskimo-talen. Alles wordt ingebed in een raam waarin aankomst en vertrek van de ik-persoon in en uit het hoge Noorden worden beschreven. Pro memorie: Churchill ligt in de Kanadese Hudsonbaai in de staat Manitoba. Maar de ik-persoon reist nog noordelijker, tot Kangerdlinerk (Rankin Inlet). Daar komt hij in de barre ijsvlakte boven de boomgrens terecht. In die ‘blinde vlek’, ver van de westerse beschaving, kan hij zich in alle zuiverheid en ijl-

[p. 279]

heid koncentreren op de bronnen van de mens. Dat die koncentratie de richting van de myte moet uitgaan, betoogt hij dus in Stippen op de hoed. Hier citeert de schrijver Abram Terts, die hij een ‘man van verbeelding’, een ‘mythofiel’ en een ‘man naar mijn hart’ noemt. Abram Terts schrijft het volgende over de oer-kunst: ‘We zijn als het ware bij de geboorte van de kunst aanwezig wanneer de aarde van de folklore nog gloeiend dampt en door de kiemen van metaforen zwelt...’

In die zin is de dichter ‘een mislukte tovenaar-wonderdoener, die de metamorfose heeft vervangen door de metafoor’. Ten Berge wil echter geen mytomaan zijn, die de hem omringende werkelijkheid ondergeschikt maakt aan zijn verbeelding. Wel is hij een mytologikus, die zijn verbeelding richt naar de werkelijkheid, die ‘bestaat uit een complexe combinatie van natuurlijke en cultuurlijke gegevens die letterlijk de grondstof van de scheppende verbeelding uitmaakt’. De mytofiel Ten Berge ‘laaft zich aan de bijna vergeten bronnen van het bestaan’.

Dit keer heeft Ten Berge zijn bronnen gezocht bij de Eskimo's. Het Eskimoland is een oud land met een oude geschiedenis. Maar voor de meesten begint de geschiedenis pas met de kolonisering van Noord-Amerika, wat verward wordt met het begin van de beschaving. Zou je niet eerder kunnen stellen dat de groeiende invloed van de Yankees op de Eskimo's het einde van die beschaving inluidt? De officiële voertaal is het Engels, maar de taal van de streek is het Iniktitut, een taal met een enorm rijk idioom. Zo zijn er b.v. meer dan tien woorden om het begrip ‘wind’ aan te duiden. Hier is duidelijk een andere, eigenlijk subtielere manier van denken geboden. Maar het Engels is opgelegd in de scholen, want die taal is de taal van het geld en dus van de macht, het is de taal ‘van de bazen uit Yellowknife en Ottawa, van de nijvere druktemakers die olie en gas uit gaten in de grond proberen te halen’. Het is natuurlijk ook de taal van de burokratie, van het Department of Northern Affairs. De Anglikaanse zendelingen deden en doen eveneens hun best om de oude volksliederen en -verhalen, de trommeldansen, het snijden van beeldjes te onderdrukken. Maar ja, iemand als James Richardson, minister van defensie, vraagt zich over de Indianen en Eskimo's af: ‘Wat hebben zij ooit voor Canada gedaan? Hebben ze aardgas gevonden? Hebben ze olie ontdekt?’ De Eskimo's moeten dringend ‘beschaafd’ worden: d.m.v. de t.v. zullen ze nu ook leren dat ze nooit gelukkig zullen worden zonder sterke drank, sigaretten, geblondeerd haar, de juiste b.h. en de dure auto. Ook bij de Eskimo's moeten sprookje en myte verkracht worden, ook hun leven moet een ‘weefsel van afspraken’ worden. In de historische rekonstruktie Marble Island beschrijft Ten Berge hoe de kolonisering van het land der Eskimo's onder het mom van een religieus-kulturele ‘kweeste van de graal’ een politiek-ekonomische ‘kweeste van goudland’ wordt. Desperados en eerzuchtigen lieten een spoor van bloed achter in hun zoektocht naar koper en goud. Later - zo toont Ten Berge door kollage van autentieke dokumenten aan - zal de goudrush plaats maken voor de ekonomische uitbuiting van de Eskimo's en hun land op kapitalistische grondslag. De vrijbuiters en rovers worden vervangen door hun modern ekwivalent: de technici, die zorgen voor ‘een archipel van booreilanden en een woud van dode jaknikkers’. Het treffendste symbool van verloedering van Eskimoland ontmoet de ik-persoon bij zijn vertrek: een groep uitgehongerde ijsberen vergeten zee en woud en snuffelen in een brandende vuilnishoop. Al hun aandacht is

H.C. ten Berge (^o1933).

gericht op konserven, brood, karbonades. De verbranding van hun vacht deert ze niet. Tot een jonge beer met zijn snuit in een leeg konserveblik bekneld raakt: hij zal in martelend gekronkel aan zijn einde komen. De beren van Churchill zijn de Eskimo's, en de aanklacht is gericht tot allen die het goed menen met de menselijke oerbronnen der beschaving. Maar de ik-persoon vindt nog heel wat sporen van myten terug. In Sjamaan bedwingt storm beschrijft hij het oeroude gebruik waarbij de Sjamaan of medicijnman de storm beveelt te gaan liggen. De ekstase waarin de Sjamaan zichzelf brengt door eentonig tromgeroffel, door het staren op een vast punt, door wilde dansen, geeft de tovenaar de mogelijkheid buiten zichzelf te treden. Wanneer de ziel het lichaam verlaat, valt de Sjamaan vaak bewusteloos neer. Als een Eskimo zingt, is hij in volmaakt evenwicht met zichzelf. Zijn blik wordt dan helder en toch ondoorgrondelijk. De zangers zijn ‘weer onbeschreven, door niets beklad’. Iedereen laat zich meeslepen door de euforie van het ogenblik. Dan geeft ook de ik-persoon zich gewonnen: hij stopt zijn nota's en papiertjes op zak en laat zich gaan, al blijft hij toeschouwer. Maar hij is zelfs geen toeschouwer meer als hij het eeuwenoude paringsritueel opvoert met een

[p. 280]

naar honing geurende Eskimovrouw.

Al in de titeltekst De beren van Churchill schrijft de ik-persoon in een brief dat hij zijn korrespondent reeds het ‘verhaal over Niemand’ toestuurde en dat dat verhaal alles bevat ‘wat ik over mezelf heb te zeggen’. Inderdaad, de Notities van Nemo zijn reeds ontstaan in 1974 en gepubliceerd in De Gids in 1975 (nrs. ½). Maar deze tekst staat terecht op de tweede plaats in het boek. Ten Berge doet hier een poging rechtlijnig, zuiver proza te produceren, een soort ‘absoluut proza’. De verovering van de leegte is het doel van deze geestelijke kweeste. Niet toevallig gebruikt Ten Berge voor deze prachtige tekst de OTT: geen OVT als typische tijd van de vertelling als epische tijd; wel de OTT: het schrijven aan deze moderne myte staat centraal, de lezer leest met de schrijvende hand van Ten Berge mee, beleeft ademloos zijn ijl, ontvleesd avontuur. De 10 hoofdstukken van ‘Niemand’ bestaan uit talrijke korte stukjes, ‘gedachten in steno’: de vormtucht, de taalgeometrie resulteert in een stenografische reduktie tot het absolute nulpunt. In dit pure proza staat Ten Berge dichter bij Hamelink en Van de Berge dan bij Polet en Vogelaar. Naargelang het boek vordert lengen de nachten, maar krimpen de zinnen, terwijl de woorden steeds ijler, abstrakter worden. Meteen wordt ook de stilte volstrekter. Langzaam wordt de ik-persoon ‘niemand die nergens meer blijft’. In de barakken van de dood, waar de lijdenden antichambreren, schrijft hij zich naar ‘iets buiten mezelf’, naar ‘een gestalte die niet de mijne is’. Hij wil hiertoe ‘elk woord gebruiken alsof het mijn laatste is’. ‘Het zal leeg zijn onder de huid die ik achter zal laten. Ik zal uit mezelf zijn gekropen als een schaaldier uit zijn bepantsering’. Hij wil zich hiertoe inspireren op de tantrische teksten. Hij wil worden als ‘Samvara die zijn Sakti met twaalf armen omvat en tot het eind van de dag in haar opgaat’. Sakti is de vrouwelijk gedachte energie van de god der tantrische teksten (en sekten). Voor Ten Berge is de Sakti zijn geschrijf. Een levensloop is als een ‘kosmische zandloper’; aan de ene zijde van de flessehals ligt ‘deze’ wereld, aan de andere kant ‘gene’ wereld. De ik-persoon ligt ‘als een korrel voor de vernauwing’. Schrijvend neemt het gevoel van vervoering, van dronkenschap steeds toe. Het transparante ijs van dit landschap der ziel is het symbool van een ‘kosmies vakuum’. Het komt er voor ons allen op aan weg te rijden uit ons uitgewoond lichaam, weg van een onbewoonbare wereld naar ‘een dag zonder einde’.

Hugo Bousset.

H.C. ten Berge, De beren van Churchill, De Bezige Bij, Amsterdam, 1978, 237 blz.