Ons Erfdeel. Jaargang 22

Gorter de absolute.

In de beknopte biografie die Stuiveling bijdroeg aan het boek Acht over Gorter staat de volgende opmerking over Gorters korte en weinig geslaagde tijd als leraar in de klassieke talen te Amersfoort: ‘Voor collega's en ouders bleef hij een raadsel: zij konden de wat stugge leraar met ordeproblemen, de beroemde dichter met zijn rare taaltje en de joviale sportman met zijn onvermoeibare energie niet op één noemer brengen’ (p. 31-32).

Het is maar een detail, een moment uit Gorters leven, maar het is karakteristiek. Die wellicht wat kortzichtige ouders en kollega's zijn niet de enigen geweest die moeite hebben gehad met de ogenschijnlijke tegenstrijdigheden in Gorter, die door deze veelzijdige persoonlijkheid voor een raadsel werden geplaatst. Gorter de leraar - al was hij voor de klas geen sukses, leraar is hij in zekere zin altijd gebleven; Gorter de dichter die niet bepaald ‘volkspoëzie’ schreef; Gorter de overtuigde en ortodokse marxist; Gorter de levensgenieter en zeker niet monogame minnaar. Maar altijd de Gorter die fascinerend werkte op degenen die door zijn persoon of zijn gedichten gegrepen werden. ‘Hij liet eigenlijk niemand onverschillig’ zegt Stuiveling in hetzelfde stuk. De oorzaak daarvan ligt wel zeker in de intensiteit waarmee Gorter leefde en werkte, en die het mogelijk maakte dat hij zich op een absolute wijze wijdde aan bijna al de dingen die hij in zijn leven deed. Het is die intensiteit waardoor A. Roland Holst zo door hem geboeid werd, waardoor hij een natuurkracht in hem zag, al kon hij zich moeilijk voorstellen dat het marxisme Gorter werkelijk op een absolute wijze raakte. In zijn boekje In den verleden tijd stelt hij zich, over Gorter schrijvend, voor dat deze na zijn dood in de hemel aanvoerder van een cricketteam is geworden waar Marx geen lid van mocht zijn. Roland Holst zag dat verkeerd. Gorter was werkelijk met volle overtuiging dichter en marxist. Wel staat te bezien, of we hem een marxistisch dichter mogen noemen. Een gespleten mens was hij niet. Wat zich in zijn bestaan voordeed als tegenstrijdigheid, kon door zijn bijzondere, ‘intense’ persoonlijkheid tot een eenheid worden gesmeed.

In 1977 was het vijftig jaar geleden dat Gorter stierf. Het boek Acht over Gorter is een uitvloeisel van de aandacht die toen aan de dichter werd besteed. Het zou wenselijk zijn, dat er een grote, samenvattende en wetenschappelijke biografie over Gorter geschreven werd, maar vooralsnog zal dat een vrome wens blijven. Het is die veelzijdigheid van de dichter die een dergelijke onderneming bemoeilijkt. De auteur ervan zou evenzeer thuis moeten zijn in de geschiedenis van de Nederlandse poëzie van na 1880 als in die van het Europese marxisme voor en na de Russische Revolutie. Maar het boek Acht over Gorter is misschien een bijdrage tot de voorbereiding van een dergelijke biografie.

Het is geredigeerd door Garmt Stuiveling en bevat acht bijdragen die elk een verschillend aspekt van Gorter belichten onder de noemer ‘een reeks beschouwingen over poëzie en politiek’. Stuiveling zelf leverde zijn beknopte biografie. Van M.F. Fresco is er een bijdrage over Gorter en de klassieke oudheid. Enno Endt, Gorter-specialist bij uitstek, schreef over de dichter en de Tachtigers; A.L. Constandse over Gorter en Spinoza. Over Gorter en Henriëtte Roland Holst is er een stuk van J.C. Brandt Corstius. De laatste drie hoofdstukken behandelen vooral de politikus Gorter. Over Gorter en Marx schreef Fr. de Jong Edz.;

Herman Gorter (1881-1954).

de verhouding tot Troelstra werd behandeld door G.W.B. Borrie, die tot Lenin door Herman de Liagre Böhl. Zo is dit een boek geworden waarin een grote hoeveelheid gegevens over Gorter bijeengebracht is en waaruit heel sterk het beeld naar voren komt van een man die een absolute toewijding toekende zowel aan het leven, aan de poëzie als aan het socialisme zoals hij dat opvatte.

Stuivelings biografische schets is volgens het klassieke recept geschreven en doet daarom wel denken aan Het korte leven van Jacques Perk, dat Stuiveling in 1957 publiceerde. Ook in de ‘Kroniek van een hartstochtelijk leven’, zoals hij dit stuk over Gorter noemde, komen de ouders uitvoerig aan de orde. Gorter én Perk waren de zoon van een predikant met meer dan teologische belangstelling en Simon Gorter was een verdienstelijk essayist. Stuiveling weet zoiets helder en leesbaar en sfeervol te beschrijven, waarbij we ons niet altijd moeten afvragen of die vele details die hij geeft, eigenlijk ter zake doen. Aardig om te weten zijn ze meestal wel. We zien er de kritische, intelli-

[p. 272]

gente gymnasiast, toen al een entoesiast sportman, vanaf 1883 student in de klassieke letteren. Toen schreef hij zijn ‘Lucifer’, een vertellend gedicht dat pas in 1948 uit de nalatenschap werd gepubliceerd. Met Vondels drama heeft het niets te maken. De Lichtdrager is er een verliefde jongen die een erotisch avontuur heeft met een meisje dat hij naakt slapend in een duinpan aantreft. Stuiveling vermoedt er een autentieke ervaring achter. Het weerspiegelt in elk geval het ‘heidense’ levensgevoel in Gorter, dat ook de rest van zijn ‘hartstochtelijk leven’ heeft beheerst. Stuiveling beschrijft de verhoudingen die de dichter naast zijn huwelijk had met Ada Prins en Jenne Clinge Doorenbos, die hij beiden als privé-leerlinge had leren kennen. Jenne en Ada ontmoetten elkaar voor 't eerst bij zijn krematie - zijn vrouw was toen allang overleden en hij was niet hertrouwd met een van beiden.

In 1886 kwam Gorter in het milieu van de Tachtigers terecht door toe te treden tot het genootschap Flanor, de kraamkamer van De Nieuwe Gids. Daar ontmoette hij Kloos, Verwey en anderen; daar hoorde hij Van der Goes socialistische ideeën verkondigen. Gorters relatie tot deze jonge schrijversgeneratie wordt door Endt uitstekend beschreven. Vanuit een zeker isolement kwam Gorter in de voorhoede van Tachtig terecht en bij de verschillende invloeden die hem tot dan toe gevormd hadden, signaleert Endt ook ‘de heldere denkbeelden over poëtische waarden en onwaarden die Gorter uit zijn vaders opstellen had leren kennen’ (p. 168). Kloos bewonderde de Mei mateloos, begreep weinig van de sensitivistische Verzen, maar die inspireerden hem in een bespreking toch tot zijn befaamde uitspraak dat kunst de allerindividueelste ekspressie is van de allerindividueelste emotie. Van Deyssel waardeerde de Mei juist matig, maar was letterlijk lyrisch over de Verzen. Toen Gorter in 1898 in De Nieuwe Tijd, het SDAP-orgaan, zijn ‘Kritiek op de litteraire beweging van 1880 in Holland’ publiceerde, leidde dat tot een breuk met Kloos, maar met Van Deyssel bleef hij levenslang bevriend. Wat die twee bond, was dat voor hen het werk in hun leven centraal stond, zegt Endt aan het slot van zijn bijzonder boeiende hoofdstuk, dat uit vele relevante details is opgebouwd en een uitstekende aanvulling is bij het biografisch overzicht van Stuiveling.

Gorter sloot zijn studie in de klassieke letteren in 1889 af met een dissertatie De interpretatione Aeschyli metaphorarum, nadat een vroegere dissertatie over Griekse poëzie was afgewezen. Een briljant klassikus was Gorter zeker niet. Zijn wel geaksepteerd proefschrift, een tekstkritische studie over Aeschylus, is dan ook interessanter als werk van een Tachtiger dan van een klassikus. Fresco schrijft uitvoerig over deze dissertatie in zijn bijdrage, die met 95 pagina's verreweg het langste stuk van de acht is. Hij laat zien dat Gorter zich bij zijn tekstkritiek ten aanzien van de metaforen bij Aeschylus laat leiden door principes die de visueel ingestelde Tachtiger verraden, die konsekwentie en homogeniteit in beeldspraak, befaamde kriteria van Kloos, nastreefde. Die konklusies zijn interessant na een betoog dat door zijn al te specialistische opzet (sommige Griekse citaten zijn zelfs onvertaald gelaten) op zichzelf in dit boek niet thuishoort. Fresco houdt zich verder bezig met wat Gorter in zijn studie De groote dichters over de klassieken gezegd heeft en dat leidt tot verschillende interessante waarnemingen. Over invloed van de antieke poëzie op Gorters eigen werk blijkt weinig te zeggen.

Het wat onevenwichtige en - zoals gezegd - soms te specialistische stuk van Fresco laat veel materiaal zien, maar levert weinig verrassende konklusies op. De laatste opmerkingen erin, over een eventuele filosofische beïnvloeding vanuit de Oudheid, snijden ook weinig hout.

Het filosofisch aspekt van Gorters werk kreeg een erg mooie beschouwing in Constandse's bijdrage over Gorter en Spinoza.

Gorters overgang van een Spinozistische denkwijze naar een marxistische is al vaker bekommentarieerd en verband hiermee houdt de kwestie van de waardering van de Kentering-sonnetten, die vanuit Spinoza's filosofie geschreven zijn. Gorter raakte door Spinoza zo gegrepen dat hij diens Ethica vertaald heeft, een vertaling die uiteenlopende beoordelingen kreeg. Constandse ziet in Gorter geen filosoof, wel een gehypnotiseerd adept die in de wijsbegeerte van Spinoza verscheidene aanknopingspunten met zijn eigen levensgevoel kon vinden. Gorters zinnelijk ervaren staat niet ver van Spinoza's mystieke ekstase vandaan. Gorter kon het monisme in Spinoza's filosofie onderschrijven en Spinoza's idee van eenwording met een bezield universum moet voor Gorter wel het hoogtepunt in deze wijsbegeerte zijn geweest, zo meent Constandse.

De Spinozistische sonnetten van Gorter zijn door o.a. Henriëtte Roland Holst laag gewaardeerd en Constandse pleit hier voor een herwaardering. Hij is het ook niet eens met de voorstelling die Henriëtte Roland Holst in haar biografie van Gorter destijds gegeven heeft van deze Spinozistische periode en daarmee polemiseert hij dus ook tegen wat Stuiveling in zijn bijdrage zegt: ‘Wat het Spinozisme niet had gekund, daartoe bleek het socialisme in staat: het hergaf Gorter de dichterlijke inspiratie die hij sinds jaren had gemist’ (p. 40). Henriëtte Roland Holst stelt deze episode in Gorters ontwikkeling voor als een haast tragisch zoeken naar een leidend beginsel. Haar op-

[p. 273]

vatting die Stuiveling overneemt, wordt natuurlijk krachtig gesteund door de ekspliciete verloochening die Gorter later zelf heeft laten horen. Constandse acht dit een houding van iemand die ‘plus royaliste que le roi’ is. Veel marxisten hebben immers waarderend over het monistische, anti-autoritaire denken van Spinoza geoordeeld. Gorter, schrijft Constandse, kon niet buiten de verabsolutering van de wijze waarop hij tot Marx was gekomen. Daarom verloochende hij Spinoza ten onrechte. Deze visie lijkt mij juist, zoals het ook plausibel is de Spinozistische sonnetten niet op gezag van Henriëtte Roland Holst te blijven achterstellen bij bijvoorbeeld veel socialistische poëzie.

Over de relatie tussen Henriëtte Roland Holst en Gorter is al veel geschreven. Ze ontmoetten elkaar in Noordwijk bij Verwey, in 1893, kort voordat Henriëtte van der Schalk met de kunstenaar Richard Roland Holst zou trouwen. Gorter zag in de vijf jaar jongere vrouw een geestverwante. Tussen hem en het echtpaar Roland Holst ontstond een hechte vriendschap en gedrieën traden ze toe tot de SDAP.

Misschien omdat over andere aspekten van de verhouding tussen Gorter en Henriëtte Roland Holst weinig nieuws te vertellen is, heeft Brandt Corstius in zijn bijdrage daarover gekozen voor de behandeling van twee tekstproblemen. Hij vergelijkt heel gedetailleerd twee sonnetten met elkaar, waaruit wel een en ander blijkt over het vorm-inhoudprincipe, maar wat weinig duidelijk maakt over de relatie tussen beiden als dichters. Daarna stelt hij een onderzoekje in naar elks aandeel in een gezamenlijke vertaling van een werk van William Morris. Het zijn wel kurieuze details die hier uitkomen, maar in het geheel van dit boek valt dit hoofdstuk uit de toon. Er zit geen lijn in en een belangrijk facet van Gorters leven blijft er eigenlijk onbehandeld in. Dat wordt overigens weer gekompenseerd door wat Stuiveling in zijn biografische schets hierover zegt.

Toen Gorter eenmaal tot de SDAP was toegetreden, ontwikkelde hij zich tot een vurig marxist. Hij was door de idee van deze leer gegrepen, maar hoezeer de politiek verder ook zijn leven vervuld heeft, een politikus is hij nooit geweest. Het artikel van De Jong over Gorter en Marx eindigt dan ook na een kritische beschouwing over Gorters marxisme met deze konklusie: ‘Niet door Marx was hij wezenlijk gegrepen maar door de verschrikkelijke godin van de Schoonheid. Zij openbaarde zich aan hem in de wetenschap en de arbeidersbeweging van zijn tijd, dat wil zeggen, zij nam de gestalte van Karl Marx aan’ (p. 304). Gorter had deze leer nodig om de veelheid van wat zich in natuur, denken en maatschappij aan hem voordeed, tot eenheid te maken. Daarom, kunnen we zeggen, vergiste hij zich zo toen hij Spinoza verloochende, want die betekende voor hem iets dergelijks. De Jong brengt Gorters Marxisme ook in verband met zijn leraarschap, want al faalde hij voor de klas, onderwijzen en uitleggen bleef hij doen. Hij legde Marx uit voor arbeiders, zich onbewust van het neerbuigende daarin, hij schreef zijn leerdicht Een klein heldendicht.

De Jongs kijk op Gorters marxisme sluit goed aan bij de visie die Endt gaf op de verwantschap tussen Gorter en Van Deyssel: wezenlijk belangrijk was vooral de poëzie. Maar de liefde voor Marx zat wel veel dieper dan A. Roland Holst veronderstelde en we mogen aannemen dat Gorter in de hemel geen cricket speelt als Marx niet mag meedoen. We kunnen wel zeggen dat Gorter (bijvoorbeeld in zijn Pan) droomde van de schoonheid en de zuiverheid van het proletariaat, maar dat hij de proletariërs niet werkelijk zag. Hij verabsoluteerde alweer, maar dit keer zijn droom. In de praktische politiek waren er dan ook steeds konflikten om Gorter heen. Borrie beschrijft de botsing met de ambitieuze en emotionele Troelstra, doordat Gorter zijn droom van de klassestrijd wilde handhaven tegen alle politieke realiteit in, wat bij de staking van 1903 erg duidelijk uitkwam. In 1909 braken Gorter en zijn medestanders met de SDAP en hun radikale SDP werd later de kommunistische partij in Nederland.

Na de Eerste Wereldoorlog speelt Gorter opnieuw een rol in een konflikt tussen radikale en praktische politiek, als hij verwikkeld raakt in de problemen tussen de Duitse KAPD en de Komintern. Gorter reist in 1920 in een delegatie van deze kleine, radikale kommunistische arbeiderspartij naar Moskou, waar hij aansluiting ervan bij de Komintern bepleit.

De Liagre Böhl beschrijft in zijn boeiend slothoofdstuk van dit boek hoe Gorter het radenkommunisme van de KAPD verdedigt, hoe hij van Trotsky de wind van voren krijgt op het kongres, hoe hij bij Lenin geen begrip kan vinden voor hun standpunt omdat hij Lenin's ommezwaai van het radenkommunisme naar het principe van een centrale partijleiding niet kon volgen, en hoe hij tenslotte ontgoocheld terugkeert.

We zien hier hoe Gorter zich tot een internationaal bekend figuur in de kommunistische beweging ontwikkeld had, iemand waartegen op hoog niveau in Moskou gewaarschuwd werd. We zien ook de Gorter die zijn idealen zuiver houdt en eigenlijk met de politiek niets te maken wil hebben en daarom niet ziet dat van zuiver praktisch oogpunt uit gezien Lenin en Trotsky wel gelijk hadden. Maar pleit het tegen Gorter dat hij de machinaties van de praktische politiek afwees? De absolute Gorter was geen man voor het kompromis en juist die Gorter is in dit boek sterk aanwezig.

[p. 274]

Acht over Gorter is zo als geheel een zeer te waarderen bijdrage tot de literatuur over Gorter geworden, al zijn, zoals we zagen, niet alle bijdragen even belangwekkend. Misschien is de redaktie van het boek wat te weinig volgens een strakke lijn gebeurd. Het is ook jammer dat behalve Constandse de medewerkers niet tot een kritische waardering van Gorters poëzie komen. Hoe fascinerend zijn persoonlijkheid ook is, hoe indrukwekkend sommige gedichten ook zijn, de vraag dringt zich toch op, of hij om het geheel van zijn poëtische oeuvre een groot dichter genoemd mag worden. Een kritische verkenning van Gorters poëzie zou meer waard geweest zijn dan de specialismen van Fresco en de details die Brandt Corstius bijdroeg.

Jan van der Vegt.

Acht over Gorter. Een reeks beschouwingen over poëzie en politiek onder redaktie van Garmt Stuiveling. Uitg. Querido, Amsterdam, 1978.