Ons Erfdeel. Jaargang 22

Het getijdenboek van Willy Spillebeen.

‘Geboorte liefde dood. En zelfs de zon
verbreekt de kringloop niet.’ (12)

Ik ken weinig auteurs die zo genadeloos en ernstig het leven ondervragen als Willy Spillebeen. Zowel in zijn proza als in zijn poëzie gaat het steeds om hetzelfde: een poging om orde te scheppen in een als chaotisch ervaren werkelijkheid, een poging om als ‘dichter-kartograaf’ een innerlijk landschap te ontwerpen dat een beveiligende dam opwerpt tegen een opdringerige en ontluister(en)de uiterlijke realiteit.

Schrijven is voor Willy Spillebeen een daad van bevestiging, schrijven is optornen tegen de dood, schrijven is overleven. Deze houding is m.i. in de eerste plaats te verklaren door zijn psychische geaardheid. Spillebeen lijdt aan een ingeboren, oeverloze melancholie, die hem, samen met zijn neiging tot introspektie en zelfkwelling, aanzet tot een onophoudelijk piekeren over mens en wereld. Daarenboven is het verlies van ‘het verloren paradijs’ der kinderjaren voor hem van enorme betekenis. Het brutale kontakt met de grote-mensen-wereld heeft hem blijkbaar een schok gegeven, waarvan hij nooit volledig hersteld is. Die kortsluiting is de oorzaak van een gevoel van (nog) niet bereikte volwassenheid, lees: innerlijke vrijheid. Willy Spillebeen is nog altijd op zoek naar zichzelf, naar een verantwoording van zijn plaats in de krankzinnige mierenhoop die wereld heet.

Ordening vraagt struktuur en die struktuur legt hij vast in zijn Ontwerp van een landschap, dat uit drie afdelingen bestaat: Dierenriem, Getijden, Uren. Driemaal maakt hij een balans op van zijn levenssituatie. Zoals in de middeleeuwse getijdenboeken sluiten zijn reflekties aan bij het cyklisch verloop van de tijd,

[p. 108]

hier achtereenvolgens: de maanden, de seizoenen, één dag. Driemaal is de slotsom dezelfde: tussen geboorte en dood moet de mens, hoe dan ook, zijn spoor trekken, tegen de vernietiging in.

Dat hij het eerste deel van zijn nieuwe ‘queeste’ in het teken van de dierenriem plaatst, ligt in de lijn van zijn schrijverspersoonlijkheid. In vroeger werk al viel zijn zin voor symboliek op en ook zijn drang het kleinmenselijk gedoe te zien en te verklaren in het perspektief van de myten. Ofschoon de tijd van bijbel en myte voorbij is, blijft de kringloop van geboorte, liefde en dood bestaan. Dierenriem inventarizeert zijn leven, weerspiegeld binnen de cyklus van één jaar, van waterman tot steenbok, van januari tot december. Hij evoceert zijn Westvlaamse streek aan de Leie. De Leie zelf, verworden tot de ‘zieke rivier’, is bestendig aanwezig, ook in de twee andere afdelingen. Als symbool van de wereld die Spillebeen in kaart wil brengen, lijkt me dit belangrijk en relevant. Schril steekt daartegen af het zo vaak opgeroepen landschap van de kinderjaren, met zijn ‘teergroen grasland’ in de lente en zijn eindeloze zomers. In Ram krijgt het zelfs de kontoeren van Odysseus' verloren Itaka waar de rusteloze zwerver (vergeefs) naar op zoek is. Op de lentezotheid van de jeugdig zich vergalopperende stier volgt het eerste hooglied van de liefde in mei. Samen met het heimwee naar de tijdeloze kindertijd, is de liefde één van de hoekstenen en lichtpunten in zijn wereldbeeld. Hij wijdt er m.i. zijn mooiste verzen aan, omdat zijn vers hier minder ‘meditatie’ is, maar meer uitbeelding van doorleefde gevoelens. In Voorjaar uit Getijden hoopt hij, dat de liefde zichtbaar zou maken als licht, overdadig en genadig zou zijn als de lente, want:

‘Zo wandelen in een voorjaar liefste

Willy Spillebeen (1932).

is misschien een les in liefde
altijd opnieuw beginnen in een
lente om wijs en wetende te worden
als gewetenloze kinderen.’ (38)

Uren vertrekt van de liefdesbeleving vóór de dag begint, ‘nog zonder schuld / en zonder geschiedenis’ (61). Een paradijselijke situatie dus - zoals de kindertijd - vóór de zondeval, want met de dag, de tijd, begint de geschiedenis en meteen ook de schuld. Trouwens na de schijnbaar eeuwigdurende julidagen komen de eerste desilluzies, de eerste gewaarwordingen van onmacht. Tekenen en sporen van verval en dood waren overigens van begin af aan aanwezig. In Waterman vluchten de vleugellamme eenden voor de dood, die ook al ‘in vogels vermomd’ het gras van juni belaagt. De eens zo vitale geboortegrond is verdord, de stad is asfalt en woestijn, de mensen zijn ‘zieke meeuwen boven een belt’ (34), de leefwereld is ‘een kooi van glas en beton’ (35). De tuin van Eden is veranderd in ‘een verwilderde tuin van heden’ (65) in een onveilige, schizofrene wereld. Midden in het leven en de liefde krast de vinger van de dood. Wat vormt het tegenwicht?

‘Er is geen tegenwicht. Wij zijn alleen
Geschiedenis gebiedt. Toekomst misschien
haar tegenwicht wordt weer
geschiedenis...’ (25)

Opgroeiend wordt de knaap man als de anderen in een wereld zonder vrijheid, recht en liefde. En al is het kind dood en ‘de nieuwe mens nog niet geboren’ (29), toch zijn herfst en winter er al, samen met het laatste teken van de dierenriem, het teken waarin de dichter zelf geboren is:

‘Ik die geboren als steenbok
grimmig moet springen over
de rand van een doodgewoon jaar
en vele jaren nadien

vrees aan de grens van december
staande dat deze sneeuwlaag
geen landschap maar een
afgrond verbergt...’ (31)

Toch weigert hij te twijfelen aan de ‘dichter-kartograaf’ en is geloof en hoop groeiend ‘onder de sneeuwlaag / en groeiend ook in mij’. Ondanks vragen en onzekerheden noemt hij het zomerlandschap herhaaldelijk ‘het land credosperamo’, het land van geloof en hoop, geschraagd door liefde, al lijkt dit haast een utopisch eiland:

‘een utopie van geloof hoop en liefde
midden in het leven midden in de dood.’ (66)

Dit dualisme komt het duidelijkst tot uiting in Uren, de meest cyklisch gestruktureerde afdeling in de bundel. Niet alleen volgt Spillebeen hier het stramien van het Romeinse brevier, maar ieder gedicht is met het vorige verbonden, door bij de aanvang de slotverzen ervan geheel of ten dele of ietwat gewijzigd over te nemen. Zijn ‘revolutie van liefde’ gaat tegen de geschiedenis in. Zelfs de ‘namiddagmeditatie’ (‘Noon of de ideologische boom’) brengt geen klaarheid:

‘en te drie uur in de middag
heerst het onweer van wanhoop en haat’ (68)

Met de avond en de dagsluiting

[p. 109]

(Completen) rest duisternis, onzekerheid en het verlammende gevoel niet te weten waarheen. Er is alleen de wetenschap dat het ‘nutteloos is om het bestaan te schreien’ (71) en dat de mens er nog best aan doet ‘het bestaan bedroefd én blij (te) beamen’ (73).

Verzet of resignatie?

De dichter voelt zich ‘door wanhopige hoop ontwapend’ (74) en komt tot de konkluzie dat het léven an sich doel is. ‘Geen eeuwigheid heb ik vandoen’ (77). Maar ondanks momenten van geluk, bv. de liefdesverrukking in de prachtige Lauden, blijft de problematiek van het leven bestaan en is ze onopgelost. Bij Spillebeen komen de Nocturnen nà de Lauden. Wellicht is dit zo bedoeld. ‘Uit de diepten van de eeuwen’ (81) stijgt tot hem een schreeuw op. Het is de kreet van iemand die hunkert naar het licht van de bevrijding en tegen beter weten in blijft geloven in de waarde van het leven en van de mens. Als dichter kan hij niet anders dan deze schreeuw ‘schrijven’:

‘door een nacht als deze even
zichtbaar gemaakt als teken en taal
in de vergeetput van het heelal
als liefde mijn hoop en geloof
als een vallende ster als een wens
de vrijheidsschreeuw van een mens’ (83)

De betekenis van dit ‘getijdenboek’ ligt vooreerst in het aangrijpende, autentieke, menselijke getuigenis. Soms haalt het meditatieve karakter het op de poëtische verwoording, maar vaak vindt Willy Spillebeen een adekwate uitweg in een rijke beeldentaal en een beweeglijke plasticiteit, die van zijn jongste bundel, ook op dichterlijk vlak, een meer dan alledaagse gebeurtenis maken.

Rudolf van de Perre.

Willy Spillebeen, Ontwerp van een landschap. Uitgeverij Orion, Brugge/ B. Gottmer, Nijmegen, 1977, 85 blz.