Ons Erfdeel. Jaargang 22

De romanteorie als hulpmiddel.

In de literatuurbeschouwing bestaat een jarenlange traditie van literaire geschiedschrijving. Veel jonger is de benadering die zich richt op het werk zelf, op het bouwplan van de tekst (= de zgn. ergocentrische benadering). In het Nederlandse taalgebied zijn er twee suksesvolle pogingen ondernomen één roman volledig te analyseren: Couperus' Van oude mensen door W. Blok en Max Havelaar door A.L Sötemann.

De laatste jaren heeft men steeds vaker benadrukt dat ook de wijze waarop het literaire werk zich voordoet, ervaren wordt door de lezer, onderzocht zou moeten worden. Met andere woorden: men zou meer recht moeten doen aan het feit dat we te maken hebben met een (literaire) kommunikatiesituatie (de zgn. receptie-estetika).

Er zijn op het vlak van het lezersonderzoek grosso modo twee mogelijkheden: men onderzoekt de ontvangst van literatuur bij groepen lezers (konkreet gericht) of men richt zich op de geïntendeerde lezer, d.w.z. de lezer ‘zoals de tekst die verlangt’ (teoretisch). In het laatste geval is men met tekstanalyse bezig, in het andere met literatuursociologie.

In De schrijver tussen de coulissen van A.G.H. Anbeek van der Meijden (= Ton Anbeek) wordt een suksesvolle poging gedaan de traditionele benadering (geschiedenis van de roman) te kombineren met de ergocentrische (tekstanalyse). Daarbij richt hij zich op de verteltechniek en de lezer zoals die door de tekst verlangd wordt. Het is hier niet de plaats om op details in te gaan; Anbeek stelt talloze problemen uit de literatuurteorie en de geschiedschrijving van de literatuur aan de orde, die ik hier echter laat rusten. Ik beperk me tot de hoofdlijnen. Eén punt vooraf: in andere publikaties heeft de schrijver gepleit voor

[p. 106]

een aanpak waarin de lezer of groepen lezers meer aandacht zouden moeten krijgen en wel in konkrete zin. In deze studie heeft hij die werkwijze niet kunnen verwezenlijken, zoals hij zelf toegeeft en omkleedt met redenen. De lezer komt wel vaak aan de orde, maar daarbij gaat het bijna voortdurend om de geïntendeerde lezer.

Doel van de schrijver is vast te stellen waaruit de veranderingen in de laat-19de-eeuwse roman nu precies bestaan. Juist in die tijd zijn er al bij oppervlakkige beschouwing belangrijke wijzigingen te konstateren: ‘van de traditionele, auktoriële verhaalvorm naar de moderne, personele roman’ (Van Gorp). Ombuigingen op twee niveaus: inhoudelijk en verteltechnisch. Die hangen samen: de schrijvers wilden ‘het leven zelf’ weergeven, objektief vertellen en de verteltechniek moet zich daarbij aanpassen: minder inmenging van de verteller.

Als voorbeeld van een ‘oude’ roman wordt gekozen Het huis Lauernesse van A. Bosboom-Toussaint; uit het korpus ‘nieuwe’ Een liefde van Van Deyssel, Noodlot van Couperus en Een inwijding van Emants. De analyse van de afzonderlijke romans is steeds toegespitst op de vertelsituatie en de wijze waarop de lezer ‘gestuurd’, ‘beïnvloed’ wordt. Anbeek gebruikt de volgende teoretische begrippen: konkrete auteur (1), abstrakte auteur (2), ekspliciete auteur (= auktoriale verteller) (3), ekspliciete lezer (= aangesproken lezer) (4), impliciete lezer (= de lezer zoals die door de tekst verlangd wordt) (5) en konkrete lezer (6). 1 en 6 bevinden zich buiten de tekst, 2 en 5 zijn af te leiden uit de tekst, 3 en 4 zijn erin aanwijsbaar.

Anbeek konstateert nu dat er in Het huis Lauernesse een auktoriale verteller aan het woord is, d.w.z. een verteller die de romanfiguren van binnen uit kent, uitvoerig kommentaar levert op die personages en de gebeurtenissen van het verhaal, maar die niet zelf als personage optreedt. Deze vertelsituatie heeft tot gevolg dat de lezer voortdurend gestuurd wordt in het waarderen van personen en verhaalgebeurtenissen.

In het algemeen kan de lezer op twee manieren beïnvloed worden: impliciet en ekspliciet. In het eerste geval wordt - met bepaalde verteltechnische middelen - de houding van de lezer tegenover personen en verhaalverloop geregeld zonder die nadrukkelijk uit te spreken; bij ekspliciete retoriek (retoriek = het geheel van middelen waarmee de auteur zijn lezers beinvloedt) wordt het oordeel van de lezer (meestal op moreel vlak) wel uitdrukkelijk gestuurd. Voorbeelden: ‘We weten dat Eduard, onze held, een dapper man was’ (ekspliciete retoriek); ‘Wat zouden ze van hem verwachten? Hij was geen held, nee, zeker niet.’ (impliciet).

Impliciete retoriek is moeilijk te herkennen want de lezersreaktie die de auteur wil oproepen staat er niet met zoveel woorden. Er zal dus geïnterpreteerd moeten worden. Dit probleem snijdt Anbeek aan bij de bespreking van Een liefde. Daar laat de tekstuele informatie twee ekstreme interpretaties toe: ‘sommigen vinden Jozef een liefdeloze schoft, en kiezen daarmee partij voor de ongelukkige onbegrepen Mathilde; anderen noemen Mathilde een contactgestoorde hysterica, terwijl ze meevoelen met de toch zeker lang geduldige Jozef’ (p. 86).

In Het Huis Lauernesse is er sprake van ekspliciete retoriek. De auteurs van de ‘nieuwe’ roman die eind 19de eeuw opkomt, keuren dit scherp af. De nieuwe ideeën over vertelwijze waren afkomstig uit Frankrijk: Flaubert en Zola. Samengevat komen die erop neer dat de auteurs bijzonder afkerig waren van ekspliciete én impliciete retoriek, maar dat ze in de praktijk van hun romans wel degelijk morele oordelen en sympatie - c.q. antipatiegevoelens aan de lezer opdrongen; zij pasten m.a.w. impliciete lezersbeïnvloeding toe. Hoewel zij pretendeerden echte objektieve romans te schrijven, wijst de praktijk uit dat dit niet haalbaar was.

Anbeek onderzoekt in hoeverre Van Deyssel met name op dit punt door Zola beïnvloed was en konstateert dat hij (Van Deyssel) impliciete retoriek wél goedkeurt. Van Deyssel heeft bezwaren tegen een verteller die onomwonden zijn mening geeft over romanpersonages (ekspliciete retoriek) en tegen het doorbreken van het verhaalverloop door een verteller die kommentaar geeft op de gebeurtenissen.

Ook Van Deyssel blijkt zich in de praktijk minder streng op te stellen. In Een Liefde komt op talrijke plaatsen ekspliciete retoriek voor: hij stuurt de lezer in zijn oordeel op Jozef en Mathilde heel nadrukkelijk. Toch is het belangrijkste procédé de impliciete retoriek en wordt door de auteur niet duidelijk partij gekozen. Dit maakt de roman ‘modern’.

Bij de analyse van Noodlot van Couperus ligt de nadruk minder op de verteltechniek; de impliciete retoriek is sterk aanwezig. Anbeek bespreekt ook uitvoerig een aantal motieven, het nieuwe type held (‘de zwakke held’) en het mensbeeld. Het nieuwe bij deze roman blijkt eerder uit de laatste twee aspekten dan uit de verteltechniek; die is gedeeltelijk personaal, voor een deel auktoriaal met merkwaardig geleidelijke overgangen tussen die twee. Van een echte breuk met het verleden kan men niet spreken, in tegenstelling tot wat de tijdgenoten dachten.

Inwijding van Emants wordt bijna geheel vanuit één persoon verteld (= personale roman) en de schrijver probeert zich zoveel mogelijk te onthouden van inmenging. Hoewel Emants zich in

[p. 107]

teorie uitgesproken heeft vóór objektief vertellen en tégen het geven van ekspliciete oordelen, lukt het ook hem niet helemaal dit in de praktijk te realiseren. Dit komt onder meer doordat de abstrakte auteur probeert een ‘visie van het leven’ over te brengen op de lezer. Dan wordt het noodzakelijk dat een vertelinstantie zich in het verhaalgebeuren mengt.

Na deze praktische analyses van de afzonderlijke werken - die ik hier zeer summier heb weergegeven - besluit Anbeek met konklusies. De term ‘objektief’ die door tijdgenoten vaak gebruikt werd kan vier dingen betekenen: 1. er is geen auktoriale verteller in het boek; 2. de roman wordt ‘toneelmatig’ verteld (geen personale gedeelten), deze roman komt erg weinig voor; 3. de personale roman: alles wordt vanuit het bewustzijn van één persoon beschreven (ook een uiterste vorm van objektiviteit); 4. de auteur mag geen partij trekken voor één van zijn romanfiguren, hun daden niet goed- of afkeuren. In geval 1 t/m 3 hebben we te maken met verteltechnische objektiviteit, in 4 met onpartijdigheid.

De drie besproken romans vertonen overeenkomst in het ontbreken van een ouderwetse auktoriale verteller die de lezer als gids dient, zoals in Het Huis Lauernesse. Geheel verdwenen is hij echter niet. Onpartijdig zijn de romans geen van drieën: impliciete retoriek (het beïnvloeden van de lezer zonder het met zoveel woorden te zeggen) komt veel voor: ‘er is geen sprake van een “ongekleurd” beeld van het “leven zelf”: de visie van de abstrakte auteur is heel duidelijk uit het werk af te leiden’ (p. 166). Als mogelijke reden voor het feit dat de auteurs zelf hun werk puur en ongekleurd achtten, geeft Anbeek dat de schijn van objektiviteit wordt gewekt doordat de lezer op een veel meer verhulde, verborgen wijze wordt gestuurd. Dit lijkt een zeer aannemelijke argumentatie.

Uit dit alles blijkt dat de in het begin geciteerde opmerking van Van Gorp nuancering behoeft: de auktoriale inbreng in de nieuwe roman is groter dan men meestal meent. Met name de grote hoeveelheid impliciete retoriek, verhulde beïnvloeding van de lezer, toont aan dat er allerminst van een breuk met het verleden gesproken kan worden. De grenzen worden nog vager als Anbeek laat zien dat er lang voor het einde van de 19de eeuw kritiek uitgeoefend werd op de opdringerige rol van de auktioriale verteller. Deze verteller staat de lezer duidelijk in de weg: ten eerste omdat hij door inmenging de indruk versterkte dat de roman ‘fiktie’ was, ten tweede omdat hij met zijn morele oordeel tussen persoon en lezer in stond. Deze hinderlijke figuur moest verdwijnen: de schrijver moet tussen de koulissen blijven.

In het begin van zijn studie zegt Anbeek een syntese na te streven van geschiedenis van de roman met de analyse van afzonderlijke teksten. Wie aan het slot gekomen is, kan niet anders konkluderen dan dat de poging zeer geslaagd is: met behulp van termen uit de romanteorie maakt hij een ontwikkeling in de geschiedenis van de roman duidelijk. Hij nuanceert de stelling dat de auktoriale roman vrij plotseling plaats maakt voor personaal vertelde verhalen. Daarmee heeft hij duidelijk het nut van de teoretische komponent aangetoond voor het gehele terrein van de literatuurbeschouwing, zelfs voor een deelgebied dat traditioneel het verst van de teorie aflag: de literatuurgeschiedenis. Deze studie dient op één lijn geplaatst te worden met de baanbrekende studies van Blok en Sötemann uit de jaren zestig.

Ruud A.J. Kraayeveld.

A.G.H. Anbeek van der Meijden, De schrijver tussen de coulissen, Athenaeum-Polak en Van Gennep, Amsterdam, 1978.