Ons Erfdeel. Jaargang 21

Vlaamse Beweging

Taal en sociale integratie in Brussel.

Dat Brussel een probleemgebied is in kwasi alle binnenlandse aangelegenheden weet onderhand iedereen. Over de hoofdstad wordt veel gepraat en veel geschreven ook, maar, niettegenstaande het feit dat de politieke moeilijkheden steeds de aktualiteit halen, weet men toch eigenlijk niet precies wat er in Brussel omgaat op het gebied van de sociale verhoudingen, het taalgebruik, de in- en uitwijking, enz. Wat wij in dat verband meestal vernemen is gefundeerd op indrukken en vage impressies. Als men nu met enige juistheid een bepaalde toestand wil beschrijven om een inzicht te verwerven in de voorbije en aktuele opeenvolging van de feiten en tevens om er eventueel konklusies uit te trekken voor het heden of voor de toekomst, wanneer men bij die beschrijving of bij dat onderzoek de waarheid zo dicht mogelijk wil benaderen door het gebruik van vooropgestelde en al dan niet reeds geteste metodes, dan pleegt men dat een wetenschappelijke studie te noemen. Het minste wat men echter kan zeggen over het probleemgebied Brussel is dat de hoeveelheid en de kwaliteit van de wetenschappelijke informatie die er over bestaat omgekeerd evenredig is met de aandacht die eraan geschonken wordt in het politieke, sociale en kulturele leven en o.m. ook in de media. Zo ziet men ook meteen dat de wetenschappelijke kennis en praktijk niet altijd rechtstreeks in funktie worden gesteld van de aktuele ontwikkeling of van de gestelde problematiek in een bepaalde samenleving.

Deze fundamentele vaststelling ligt aan de basis van een eerste bijna premature publikatie van het ‘Centrum voor interdisciplinair onderzoek naar de Brusselse taaltoestanden’ van de Vrije Universiteit Brussel, getiteld Taal en Sociale Integratie, op een sobere wijze uitgegeven door de V.U.B. zelf met de steun van het Fonds voor Kollektief Fundamenteel Onderzoek. Het titelblad stelt een leeuwekop voor met een hanelichaam...

Prof. dr. Els Witte, docent Hedendaagse Geschiedenis aan de V.U.B., is de voorzitter van het Centrum dat naar onze mening blijk geeft van veel realisme, in die zin dat men duidelijk de interdisciplinaire toer is durven opgaan en aldus toont dat men begrepen heeft dat het probleem Brussel niet alleen een taalprobleem is, maar dat een samenspel van belangrijke sociale ekonomische, demografische en politiek-historische faktoren een zeer komplekse situatie hebben doen ontstaan. Terecht gaat het Centrum ervan uit dat het slechts door de konvergentie van de resultaten van de opzoekingen in deze diverse deelgebieden kan zijn dat men enig inzicht kan verwerven in de Brusselse puzzel.

Het Frans dat te Brussel wordt gesproken heeft reeds het voorwerp uitgemaakt van degelijke wetenschappelijke studies, denken we maar aan de publikaties van J. Pohl (ULB) en onlangs nog van H. Baetens Beardsmore. Maar over het Nederlands - het Vlaams dialekt aldaar - en over de specifieke aard van de tweetaligheid in het hoofdstedelijk gebied vinden wij zo goed als niets. Het volstaat de bibliografie van A. Verdoodt te raadplegen om te merken dat wij enkel beschikken over wat brochures en fragmentaire studies, verspreid over de meest diverse publikaties. Is er in Brussel werkelijk sprake van een gewone tweetaligheid, of van diglossie, een vorm van tweetaligheid waarbij een van de twee talen sociaal en politiek als ondergeschikt aan de andere wordt beschouwd? Of is het een kombinatie van de twee? Hoe was de toestand vroeger, en hoe is hij geëvolueerd? In deze zin heeft Hugo Baetens Beardsmore in de bundel van het Centrum een zeer leerrijke opsomming gegeven van De on-

[p. 774]

bekende elementen in het linguïstisch onderzoek over Brussel waarin hij duidelijk de lakunes aangeeft. Zo blijkt onder meer dat wij niet beschikken over degelijke beschrijvingen van het Brussels Nederlands, een dialektale vorm die aan het verdwijnen is; wij hebben ook niet voldoende inzicht in de diverse faktoren die het taalgebruik in Brussel determineren, zowel sociaal als psychologisch gezien, enz.

Wat we dan soms weten over bepaalde toestanden en periodes blijkt dan ook nog vaak vrij onjuist te zijn. De kritische bijdrage van dr. E. Gubin (ULB) over De Brusselse taalsituatie in de 19de eeuw bewijst dat we eigenlijk zeer voorzichtig moeten zijn met al het statistisch materiaal uit het verleden en dat vergelijkingen niet zomaar mogelijk zijn. Uit deze naar onze mening opmerkelijke bijdrage die getuigt van een verfijnde wetenschappelijke geest blijkt hoezeer men verkeerd was - en nog altijd is - te denken dat de verfransing in Brussel vooral tussen 1830 en 1880 vooruitging. Niets is minder waar. Het zou pas na 1880 zijn en tot 1900 dat de tweetaligheid sterk toeneemt, het procent franstaligen stabiel blijft maar het procent nederlandstaligen daalt. De wetenschappers staan hier nu voor de vraag te weten waarom vanaf 1880 de nederlandstaligheid bezwijkt ten voordele van de tweetaligheid, en ook waarom het precies in die bepaalde periode gebeurt. In deze bijdrage wordt echter nu reeds duidelijk gesteld dat men niet genoeg omzichtigheid kan opbrengen met statistisch materiaal, vooral uit het verleden.

In een andere bijdrage, van een van de medewerkers aan het onderzoek van Mens en Ruimte en van de NCC - F. Louckx - krijgen we gegevens over de taalkundige integratie van de Nederlandstaligen in Brussel. Hier ook enkele niet onbelangrijke bevindingen. Zo blijkt onder meer dat in taalhomogene Nederlandstalige gezinnen de geinterviewden voor 90% Nederlandstalig onderwijs hebben genoten en hun partner voor 82% Nederlandstalig onderwijs; in de taalgemengde gezinnen echter hebben tegenover 78,8% geinterviewden die uitsluitend Nederlandstalig onderwijs hebben genoten 87,3% van de partners uitsluitend Franstalig onderwijs genoten; het blijkt aldus duidelijk dat de moedertaal van de huwelijkspartner in Brussel een zeer belangrijke rol speelt in het integratieproces. Bij de homogeen Nederlandstalige gezinnen kiezen 81% uitsluitend Nederlandstalig onderwijs voor hun kinderen, bij de niet-homogeen Frans-Nederlandstalige gezinnen kiezen bijna 74% der gezinnen uitsluitend Franstalig onderwijs voor hun kinderen (dit op een kleine 1000 geïnterviewden). Ook blijkt uit de enquête dat de Nederlandstaligen in de Brusselse agglomeratie geen grotere behoefte hebben aan kontakten met andere Nederlandstaligen dan men bijvoorbeeld zou kunnen aannemen voor de niet-homogene gezinnen: voor beide groepen zijn de procenten nagenoeg gelijk! Verder blijkt het dat de privésektor duidelijk sterker verfranst is dan de openbare sektor; van een Nederlandstalige vindt men het normaal dat hij de tweede taal kent, dat lijkt niet zo normaal te zijn voor een Franstalige: er bestaat een algemene tendens om in Brussel geschreven teksten en opschriften zoveel mogelijk tweetalig te maken; er zijn op het werk wel meer taalkonflikten dan men vaak beweert - het meest nog in de openbare sektor, waar de verfransing niet zo sterk schijnt te zijn. Vooral van belang lijkt ons het feit dat er in deze bijdrage voor goed wordt afgerekend met de myte van de ‘niet voor verfransing vatbare Nederlandstalige elite’. Het verbaast ons helemaal niet dat Louckx in zijn studie aangeeft dat precies deze socio-kulturele Vlaamse elite (?) de hoogste verfransingsskores haalt - waarbij je dan uiteraard niet meer zou mogen praten van een Vlaamse elite. Wij menen trouwens dat precies het ontbreken van een degelijke, stabiele en vooral loyale Nederlandstalige elite in Brussel aan de basis ligt van verdere verfransing of aan de basis van de verdere verdrukking van de Nederlandstaligen. Hoe dan ook, het Frans blijft in Brussel nog al te zeer een statustaal, wat men er ook moge van denken en hoe laag bij de gronds of hoe dépassé men een dergelijke vaststelling ook moge vinden! Louckx heeft het ons hier duidelijk bewezen. In het tegengestelde geval zou het assimilatieproces van deze socio-kulturele Vlaamse elite met de Franstalige gemeenschap anders onverklaarbaar zijn.

Een merkwaardige bijdrage van S. Tulp over de taal van de reklame in Brussel bevestigt de indruk dat ook het wereldje van de reklame meewerkt aan het scheppen van een Franstalig straatbeeld in de agglomeratie van onze hoofdstad. De ekonomische en kommerciële wereld leeft zich terdege in in de taalstrukturen aldaar: gemiddeld vind je slechts één Nederlandstalige affiche op vier! Geen tweetaligheid dus, wel eentaligheid met een heel klein plaatsje voor de Nederlandstalige. Duidelijk is ook dat in bepaalde gemeentes van de Brusselse agglomeratie maar half zoveel Nederlandstalige affiches zijn als in andere: zo vind je minder dan 30% Nederlandstalige affiches in Vorst, Sint-Pieters-Woluwe, Sint-Lambrechts-Woluwe, Oudergem, Watermaal-Bosvoorde en Evere (met 20,6% Nederlandstalige affiches) t.o.v. ruim 40% Nederlandstalige affiches in Anderlecht, Brussel stad, Schaarbeek, Koekelberg en St.-Agatha-Berchem, deze laatste twee met 50% Nederlandstalige affiches.

Men merkt onmiddellijk dat men in deze bundel zowel synkroni-

[p. 775]

sche als diakronische benaderingen zal vinden. Op het historisch-sociologisch vlak zijn vooral de studies van M. De Metsenaere en I. Driesen respektievelijk over de migratie in Sint-Joostten-Node (in de 19de eeuw) en in Sint-Genesius-Rode (1945-75) van groot belang omdat zij op kleine schaal enig inzicht geven in het proces van de in- en uitwijking en de gevolgen ervan voor de taalsituatie. Zo krijgen we o.m. nuances te zien i.v.m. de aard, de grootte en het tijdstip van verfransingsgolven. Zo zou voor St.-Genesius-Rode de grootste verfransingsgolf zich situeren tussen 1950 en 1960. Er zou stagnatie zijn in de jaren zestig, maar een steekproef in 1975 wijst weer op heviger verfransing.

De bijdrage van M. Deneckere geeft enig inzicht in de manier waarop de socialisten al dan niet betrokken waren bij de Vlaamse Beweging in Brussel van 1885 tot 1914. Het blijkt duidelijk dat de Brusselse socialisten zelden taal en nationale kwestie koppelden aan hun politiek en sociaal eisenprogram. De Vlaamse kwestie is weinig aan bod gekomen bij hen omdat ze trouwens vaak geleid werden door Franstalige intellektuelen. Het zou ook interessant zijn analoge studies op te zetten betreffende de andere politieke groeperingen, ook na de periode na de Eerste Wereldoorlog. Voer voor historici dus.

De bundel bevat ook nog een algemeen teoretische bijdrage van P. Van De Craen over de Methodologische implicaties van sociolinguïstisch onderzoek, die eigenlijk meer op haar plaats was in een linguïstisch of sociolinguïstisch tijdschrift; tevens een artikel van Dr. J. Baerten over De groei van Brussel: een historische puzzle.

Door deze - noodzakelijkerwijze korte - indrukken betreffende bepaalde bijdragen hopen wij te hebben kunnen aantonen dat het Centrum inzake Brussel hoofdzakelijk twee zaken beoogt: nagaan hoe en welke faktoren de kontoeren hebben gegeven aan de huidige situatie en aantonen in welke mate de taal in Brussel sociaal gedetermineerd is - en ook hoe ze op haar beurt sociaal determineert. De studie van Louckx toont aan dat de samenstelling van het gezin belangrijk is voor de taalkeuze; het belang van school en onderwijs kent iedereen, vooral in Brussel; de kerk speelt een niet onbelangrijke rol in de taaldeterminatie in de hoofdstad; het werkmilieu verplicht vaak de arbeider of bediende, ja zelfs het kaderlid taalgewoonten aan te kweken die afwijken van zijn traditionele gewoonten; de vakverenigingen spelen ook een grote rol in de sociale integratie; de ziekenhuizen en mutualiteiten stellen de patiënten en aangeslotenen vaak voor onduldbare toestanden; de politiek heeft een hoe langer hoe grotere impakt op het gewone leven; de kulturele verenigingen en onthaalcentra zijn belangrijk, juist, maar het blijkt dat de Nederlandstaligen als zodanig daar minder behoefte aan hebben dan men verwacht; zonder dan ook te spreken over de vrijetijdsbesteding, de gemeentelijke, ministeriële, parastatale en privé-administraties, het gerecht, de politie, de pers, film, radio, reklame, enz. Al deze strukturele elementen spelen een belangrijke rol in de sociale en taalintegratie in de hoofdstad. Het zijn ingewikkelde processen die een interdisciplinaire aanpak vereisen.

Het verbaasde ons wel enigszins niets te hebben teruggevonden over het onderwijs in Brussel, en ook over sommige andere problemen, maar men moet de samenstellers krediet geven. Het Centrum is slechts één jaar oud en heeft nu reeds enkele vrij interessante deelstudies naar voren kunnen brengen. Het verdient naar onze mening ook aanbeveling dat al wie zich met de wetenschappelijke studie van het Brusselse fenomeen inlaat zich zou scharen rond de vorsers van het Centrum. Het is in de VUB gevestigd en groepeert nu reeds een aantal personen die ervaring met de plaatselijke problematiek hebben. Het zou jammer zijn dat er initiatieven werden genomen los van het Centrum, nu er een kollektief en nog openstaand initiatief op dat gebied is genomen en dat in zijn eerste publikatie reeds meer dan degelijke bevindingen naar voren heeft gebracht. Wetenschappelijk onderzoek is, vooral in deze tijden, moeilijk en duur. Waarom het dan versnipperen?

Konklusies trekken uit deze eerste studie zou voorbarig zijn, maar indien de studie voorlopig nog geen rechtstreekse suggesties inhoudt voor onze politieke België-hervormers, dan houdt ze wel enkele ondubbelzinnige aanwijzingen in ten aanzien van de Nederlandstaligen in Brussel zelf, o.m. in het artikel van Louckx, betreffende de zo veel besproken Vlaamse elite aldaar...

Het zou goed zijn dat het Centrum de ingeslagen weg verder zou volgen en pogen de belangrijkste misverstanden uit de weg te ruimen die het ‘fait bruxellois’ omfloersen. Het is alleen maar te betreuren dat een dergelijk Centrum nu pas ontstaan is... Maar indien er goed verder wordt gewerkt, dan kunnen we nog hopen dat de vorsers van het Centrum tijdig de werkelijke zwakke plekken van de Nederlandstalige gemeenschap in de Brusselse agglomeratie met de vinger kunnen wijzen. En wij durven hier voorop te stellen dat de interdisciplinaire aanpak de énige goeie is, want de taalproblematiek aldaar is slechts een gordijn dat diepere kwalen bedekt.

Drs. Alex Vanneste.

Taal en sociale integratie, Centrum voor interdisciplinair onderzoek naar de Brusselse taaltoestanden, VUB, Pleinlaan 2, 1050 Brussel.