Ons Erfdeel. Jaargang 21

22 Duitse dia's.

Het laatste prozawerk van Geert van Beek (geb. 1920) dateerde van 1971. Toen publiceerde de onderschatte Noordbrabander de verhalenbundel De 1500 meter. Nu verrast de Hollandse Ruyslinck ons met de roman De dia's van Andrea. Het lezen van de nieuwe Van Beek is een van de fijnste leeservaringen van de laatste maanden geworden.

Het boek is eigenlijk een diamontage. De ‘kiekjes’ worden genomen door het meisje Andrea, die met haar vader door Duitsland reist. Zij schrijft vanuit dat land brieven aan haar vriendin. Iedere brief is dan een dia.

Het feit dat Geert van Beek Andrea laat schrijven, heeft wel een paar konsekwenties. Aan de ene kant is het boek daardoor enorm verfrissend geworden: met haar grote, naïeve kinderogen kijkt Andrea onbevangen de wereld tegemoet. In de pen van Andrea legt Van Beek een taal die eerlijk is als goud, openhartig en eenvoudig als een kinderziel. De ‘taalzatte’ Van Beek vindt een uitweg uit de taalverloedering door Andrea aan het schrijven te zetten. Van Beek, die vroeger in zijn overgevoelige kwetsbaarheid de wereld erg cynisch te lijf ging, slaagt er nu in veel poëzie en genezende humor te mengen in de dia's van Andrea. Het geliefkoosde tema van de auteur blijft de strijd tussen Eros en Tanatos, maar de lont wordt uit het kruitvat getrokken door Andrea's onschuldige hand. Aan de andere kant rijzen er toch ook wat problemen van technische aard, want - het was te verwachten - Andrea schrijft een verrukkelijk mooi proza. Zij bereikt een stijlnivo dat niet hoeft onder te doen voor Van Schendel, Van der Leeuw, De Pillecijn. Zij schrijft véél te fraai voor een meisje, dat met haar viltstift in een ruitjeschrift een dagboekje maakt en de blaadjes één voor één opstuurt naar haar vriendin, 2 dagen lang. Geert van Beek moet zich van die moeilijkheid bewust zijn geweest, want soms neemt hij zijn voorzorgen. Zo moet Andrea zichzelf een paar keer verbeteren, want zij schrijft telkens ‘akelijk’ in plaats van ‘akelig’. Bij een wat te estetiserend zinnetje voegt ze tussen haakjes toe: ‘dat is een mooi boekenzinnetje, hé!’... Terloops kan ook de vraag worden gesteld wie die prachtige titeltjes boven iedere dia bedenkt en toevoegt aan de brief. Gilliams is aan dat probleem ontkomen door Elias te benoemen tot belevend ik, terwijl hij zelf vertellend ik bleef.

Wat bij een schrijvend meisje ook wat ‘gemaakt’ overkomt, zijn de schrijfmomenten, het zich bezinnen over wat men aan het doen is, het bewust reflekteren op het kreatieve moment. Een paar voorbeelden vindt men in de dia Andrea trotseert het moeras. Andrea schrijft daar: ‘Ik schrijf dit woord zo graag op, dan heb ik de klank van het woord al wel tien keer gehoord voordat de letters op papier staan: waterlelie’. Het stukje eindigt dan met een verwijzing naar de waterlelie zelf, die in een kommetje water op het schrijftafeltje drijft. Deze uitspraak toont meteen aan dat Andrea's teksten heet van de naald worden geschreven. Er is dus geen sprake van een terugblikkend vertellen. Dat wisten we trouwens al door het ansichtkaartachtige van de dia's. Ook de dia Andrea schrijft haar eigen handschrift bevat een reflektie op het schrijven zelf. Andrea bezoekt een Duitse biblioteek waarin zich prachtige middeleeuwse handschriften met miniaturen bevinden. Ze ervaart daar dat stilte boekdelen spreekt en dat de gedachten van mensen die al eeuwen dood zijn, nog voortleven. Ze weet nu dat je ‘een erg verre en erg diepe reis’ kan maken in boeken, zonder je te verplaatsen. Andrea verlangt ernaar zo mooi te schrijven als de geduldig kopiërende monniken en ook dat haar geschriften nog zouden gelezen worden als zij al lang te paard de eeuwigheid is ingereden. De G van God zou ze in de omstrekslijnen prachtig tekenen maar vanbinnen leeg laten, want wat kan je nu in godsnaam over God zeggen? Maar van de Z zou ze het middelpunt maken van de zon en in de H zou ze haver laten bloeien met volle dikke aren. Maar wat zou ze in die prachtige kalligrafie schrijven? ‘Wóórden zou ik wel weten, losse woorden, bedoel ik, waterlelie bijvoorbeeld, en stilte, vrede en God en zonnedauw, liefde, kristal, Ingelinde, vogel en eeuwigheid en oeroude tijden, paard en Oidipoes, perzik, profeet, vals, verdriet en glimlach en liedje en hart en citer en tonic met citroen, en bron en pijn en hondestaartje en natuurlijk: vriendin...’ Ondanks pijn en verdriet: een hymne aan het leven, een lied van vreugde, dat zo oprecht gezongen wordt door een kind. Via Andrea heeft Van Beek de verwondering om het leven opnieuw veroverd. De losse woorden van Andrea bevatten een aantal motiefwoorden, die de dia's oordeelkundig aan elkaar binden, zodat het een echte montage wordt. Het belangrijkste motief is het paard Oidipoes, dat in zes dia's een rol speelt. Met dat paard trekt Andrea de eeuwigheid in. Als haar verbeelding op hol slaat, rijdt ze, zoals de geit van Chagall, de wereld van het sprookje binnen. Vooral de tekst Andrea maakt muziek met haar benen is onwezenlijk mooi, met een bevrijdend-auten-

[p. 747]

tieke waarneming van de geuren en kleuren die ons allen gelukkig zouden moeten maken. Niet voor niets wordt in deze tekst verwezen naar de Duitse troubadour Otto von Botenlauben, die ook al in de tweede dia geciteerd wordt. Wat hij in 1244 zingt, kan het motto zijn van Andrea's dia's: ‘Hij is niet verstandig die mij voor onnozel houdt’. Bergson stelde dat de intuïtieve mens pas de echte homo sapiens is. Juist de draden van de intuïtie worden in dit boek zo prachtig verweven tot een trillend web vol zongele druppels. Niet alleen door de sprookjeskode slaagt Van Beek erin de lezer te vervoeren naar een andere wereld, ook de vertelling wordt in ere hersteld. Andrea schrijft wel haar dia's, maar laat af en toe mensen aan het woord, die erg goede vertellers blijken te zijn. Ik denk aan de man met het litteken en Frau Trute.

Maar ook in de dia's van Andrea is het niet al goud wat blinkt. In feite zijn haar teksten kontrasterend geschikt. Haar heerlijke sprongen in de verbeelding komen tot stand in een poging de asgrauwe realiteit te ontvluchten. Kunst moet écht zijn, en daarom kan de donkere zijde van het leven niet bedekt blijven met de mantel van de hypokrisie, zeker niet in Duitsland, het land van de twee wereldoorlogen en van de koncentratiekampen. Een land waar mannelijke agressiviteit nu nog de sfeer vertroebelt. Als dergelijke dia's (van folteringen, van bruut geweld) voor het gevoelige netvlies van Andrea opduiken, moet ze braken. Dan braakt ze haar afkeer om zoveel walgelijks uit en wordt ze een bloem op een mestvaalt. De Tanatosgedachte is diep ingeworteld in Andrea's vader. Hij heeft de wereldoorlog aan de lijve meegemaakt, hij wordt daaraan in Duitsland voortdurend herinnerd. De lijfspreuk van de vader is: ‘Als de nood aan de man komt, springt het beest uit de mens te voorschijn’. Hij geeft daarbij niet de schuld aan de Duitsers, hoewel ze wel model staan voor een agressief volk. In een Kurort worden verbanden gelegd tussen de leefgewoontes van een volk en het geweld. Te midden van de modderbaden en massagetafels komt Andrea in kontakt met ziekte, bederf en dood. De konsumptiehel krijgt hier een konkrete gestalte in zoet gebak vretende vrouwen, die zich daarna in de modder gaan wentelen. Het is de vader die Andrea langs deze hel leidt. Hij is een man die weinig moois heeft gezien en door zijn vrouw werd bedrogen. De mensen brengen volgens hem het hele bestel in de war met hun vreselijke wapens. Zij moorden mekaar uit wat zelfs de dieren niet doen. Ze leven dus méér dan beestachtig. Maar steeds weer worden zijn algemene bedenkingen over het menselijke tekort gekonkretiseerd in Duitsland. Een groep militair marcherende en zingende vrouwen roept bij hem herinneringen op aan de Duitse soldaten, die óók zongen over het woud, het water, over vogels en de hemel, over een beek en de liefste, over spelende kinderen en die Mutti. Iederéén wéét hoe vals die woorden klonken. Aangrijpend is de scène waarin hij merkt dat ook kinderen soldaatje spelen, jongetjes met een leren broek aan. ‘Ze leren 't nooit af, soldaatje spelen zit hun in het bloed, de hele geschiedenis door, van der Grosse Hermann af tot en met Hitler’. En om dit te illustreren bezoekt hij met Andrea, die op de drempel van het ‘echte’ leven staat, het standbeeld van de Grosse Hermann, maar ook het IJzeren Gordijn. De oorlog zit in hem. Hij transplanteert de oorlog in Andrea, in een poging hem te bezweren. Andrea wordt getroffen op een gevoelige plaats, zo heet één der dia's. In een forellenkwekerij associeert zij de nekslag waarmee de spartelende vis gedood wordt, met het folteren van gevangenen en tenslotte, met het folteren van zichzelf. Zij voelt de knuppel onder in haar buik. Aan het IJzeren Gordijn blijft ze doodsbang staan in de buurt van een mijnenveld en voor haar netvlies worden dia's afgerold die een juffrouw haar ooit toonde: over het afhouwen van een negerhoofd. Zij denkt ook terug aan een softenonmeisje, een spastisch jongetje en een Joods meisje, en aan hun lot als ze wat vroeger en elders geboren waren, bijv. in een 1000-jarig Rijk. Andrea ervaart ook dat de mensen vals zijn, want als ze abrikozen wil plukken, gaat de hand van de vriendelijke meneer onder haar rok.

Toch blijft het leven voor Andrea leefbaar, dat wordt overtuigend aangetoond in enige kontrapuntische dia's. Er is de eeuwig lijkende stilte in de manège, bij de moegedraafde paarden. Er zijn de bloemen en hun goddelijke namen: akelei, edelweiss en zonnedauw, nachtschade en ereprijs en blauwe gentiaan. Er is het stukje schors waar je een beeld uit kunt snijden. Er is het schrijven van sprookjes aan een goede vriendin. Er is de majestatische orgelmuziek, die ook haar vaders ogen doet glanzen. Er zijn de liedjes die schitteren als goudgele wijn. Er is de kristalsteen die de stralen van de zon opvangt. Er zijn de gebrandschilderde ramen, er is Jezus' hoofd-met-de-zachte-ogen, er is haar eigen handschrift...

Andrea bezweert de oorlog in haar vader. Maar ook Geert van Beek wordt genezen door haar verwonderde en bewonderende ogen, door hààr dia's, door haar ‘naïef’ geluk. Wie mocht twijfelen aan de funktie van de schriftuur voor de ‘homo economicus’, hij leze Geert van Beek. Door de dia's van Andrea zal de wereld niét veranderen. Van Beek doet veel meer: hij verandert jezelf.

Hugo Bousset.

Geert van Beek, De dia's van Andrea, Em. Querido, Amsterdam, 1977, 124 blz.