Ons Erfdeel. Jaargang 21

Publikaties

Tweeëntwintig jaar touwtrekken op diplomatiek niveau.

Van het merendeel der inwoners van het Koninkrijk der Nederlanden boven de 10 jaar mag verondersteld worden dat ze vertrouwd zijn met het kaartbeeld van hun land. In het westen zorgt de Noordzee voor een pracht van een natuurlijke grens. Heel anders liggen de zaken op dit vlak in het zuiden en oosten; het verloop van deze grenzen berust grotendeels op overeenkomsten die in de loop der voorbije eeuwen gesloten zijn met de buurlanden. Zo werd in het zuiden, nadat in de jaren dertig van de vorige eeuw het duidelijk werd dat er van een politiek samengaan van Noord en Zuid geen sprake kon zijn, vrijwel de situatie hersteld van vóór 1795, d.w.z. de bevroren frontlijn werd opnieuw tot staatsgrens verheven.

In het oosten heeft, voor wat de grenzen betreft van de provincie Limburg en Gelderland met Duitsland, de nu geldende afbakening haar definitieve vorm gekregen als uitvloeisel van besluiten die genomen zijn op het Wener Kongres van 1815. Voor Limburg kwam die te liggen op de ‘schotsafstand van Von Gagern’ beoosten de Maas, waardoor plaatsen als Gennep, Tegelen, Sittard, en Born bij Rijks-Nederland gevoegd werden. Voor Gelderland kwam deze grens tot stand nadat men het eens was geworden over de overheveling van een aantal Kleefse enklaves naar het pas ontstane Koninkrijk der Nederlanden.

Naar de gang van zaken rond deze overgang is een nauwgezet onderzoek ingesteld door Dr. Smit (1), dit ter voorbereiding van het proefschrift waarop hij in 1975 aan de Nijmeegse Universiteit is gepromoveerd. In deze studie doet hij verslag van de talrijke strubbelingen waarmee deze overheveling is gepaard gegaan.

Zeker, het is in de eerste plaats regionale geschiedenis die door hem beschreven wordt. Toch rijst door het internationale karakter van de verwikkelingen de betekenis van deze studie boven het plaatselijk vlak uit. En dat is voor mij voldoende aanleiding er door middel van deze bespreking de aandacht op te vestigen.

Natuurlijk was de ingewikkelde grenssituatie met betrekking tot de enklaves, waarvan De Lymers, Huissen en Wehl de belangrijkste waren, niet van gisteren op vandaag ontstaan. Vandaar dat de schrijver eerst een kort overzicht geeft van het verloop van de gebeurtenissen die uiteindelijk tot deze toestand geleid hebben. Daaruit blijkt dat deze gebieden Middeleeuwse herinneringen zijn geweest van pogingen van de Gelderse en Kleefse graven en hertogen om hun gebied uit te breiden. Aan het streven van de Kleefse graaf zijn gebied te vergroten in westelijke richting werd definitief een halt toegeroepen toen Nijmegen Gelders werd; daarmee waren de Kleefse bezittingen in de Betuwe een enklave geworden. Ook in oostelijke richting wist deze graaf zijn invloed uit te breiden; het resultaat van deze pogingen was dat hij zich vanaf 1406 blijvend heer en meester kon noemen van De Lymers en Wehl.

In 1666 komt als gevolg van het hertogelijk geslacht het Hertogdom Kleef aan de keurvorst van Brandenburg. Als deze zich in 1701 laat uitroepen tot koning van Pruisen betekent dat voor de enklaves dat ze voortaan deel uitmaken van het nieuwe koninkrijk.

Gelderland heeft zich aanvankelijk niet bij de aldus ontstane toestand willen neerleggen; maar noch d.m.v. militair ingrijpen, noch langs de weg van de diplomatie was daar verandering in aan te brengen. Vanaf 1664 aanvaardt dit gewest noodgedwongen de toestand als een feitelijk gegeven; de enklaves waren daarmee een onomstreden Pruisisch bezit geworden. Aan hun

[p. 627]

bestuur komt tijdelijk een eind als begin 1795 de Fransen de Waal overtrekken en zich opwerpen als bevrijders. Met hun komst breekt er voor de enklaves een uitzonderlijk bewogen tijdperk aan.

Het was inderdaad maar tijdelijk dat de Fransen het in de enklaves voor het zeggen hadden. Al in april 1795 trekken, op grond van een in Bazel gesloten overeenkomst tussen beide landen, de Fransen zich terug, waarmee deze gebieden opnieuw onder Pruisisch bestuur komen te staan.

Toch was als gevolg van deze gebeurtenissen alles met betrekking tot de enklaves op iets lossere schroeven komen te staan. Dit was voor de vertegenwoordigers van het Kwartier van Nijmegen aanleiding er in Den Haag op aan te dringen dat bij een definitieve vrede tussen Pruisen en Frankrijk de enklaves aan de Bataafse Republiek zouden worden afgestaan als vergoeding voor de gebieden (Maastricht, Venlo en Staats-Vlaanderen) die de jonge staat aan Frankrijk had moeten afstaan.

De achtergrond van dit verzoek is het streven van de Bataafse Republiek de beschikking te krijgen over een sterke oostgrens. Overeenkomstig het verzoek worden een aantal eisen op tafel gelegd; men moet het echter met lede ogen aanzien dat tijdens het in 1798 en volgende jaren te Rastadt gevoerde Frans-Pruisisch overleg de Franse onderhandelaars zich daar niet veel aan gelegen laten liggen.

Eerst in 1802 komt er schot in de zaak; voor Pruisen was de inbezitneming van de in uitzicht gestelde schadeloosstelling belangrijker dan mogelijke afstand van de enklaves. Nadat er nog eindeloos heen en weer is geschoven op de bekende lange baan komt er in november 1802 eindelijk een overeenkomst uit de bus, waarbij bepaald wordt dat de enklaves Zevenaar, Huissen en Malburgen door Pruisen zullen worden afgestaan.

Toch is er toen van de feitelijke overdracht nooit iets terecht gekomen. Dat kwam omdat men het over een aantal nog af te wikkelen zaken niet eens kon worden, waaronder één die met de enklaves niets te maken had. Die had betrekking op de oplossing van de moeilijkheden rond de aan Pruisen toegewezen bezittingen van een aantal abdijen die eigendommen hadden in de Bataafse Republiek waarvan de kelnarij van Putten de belangrijkste was. Hierdoor kwamen de onderhandelingen weldra muurvast te zitten wat er ten slotte toe leidde dat ze opgeschort werden.

Als ooit een gebied een speelbal geweest is van de internationale diplomatie dan zijn het zeker deze enklaves. Onder de indruk als Pruisen was van de Franse overwinning bij Austerlitz (2-12-1805) deed het in februari 1806 afstand van het rechts van de Rijn gelegen deel van Kleef. Op zijn beurt ging Napoleon dit gebied verenigen met het eveneens pas verworven Berg; hij maakte er een hertogdom van waarover hij Muram aanstelde als landsheer. Met de vorming van deze vazalstaat hadden de enklaves een nieuwe meester gekregen. De inwoners werd het echter al gauw duidelijk dat ze van de regen (de verwaarlozing door Pruisen) in de drop (de uitbuiting door Berg) gekomen waren. Geen wonder dat met groeiend verlangen werd uitgezien naar de dag dat het gebied aan Nederland zou worden overgedragen.

Maar zover was het vooreerst nog niet. Voor het daar aan toe was, moest er nog heel wat met de enklaves heen en weer geschoven worden op de onderhandelingstafel. Toch was dank zij het Verdrag van Tilsit (7-7-1807) het klimaat bijzonder gunstig. En zo wordt men het er in november te Fontainebleau over eens dat de koning van Holland in het bezit gesteld zal worden van dié enklaves waarover men het in 1802 al eens geworden was. Echter daar geen Bergse afgevaardigden aan dit overleg hadden deelgenomen, kwam de afwikkeling opnieuw op de lange baan terecht. Eerst nadat Murat in Parijs onderhandeld heeft over een Frans-Bergs verdrag, krijgt het Koninkrijk Holland de al één en andermaal toegezegde gebieden. Op 17 maart 1808 slagen de Hollandse en Bergse onderhandelaars er in het eens te worden over een voorlopige regeling. Zo werd o.m. bepaald dat de Koning van Holland op 22 april 1808 de genoemde enklaves in bezit mocht gaan nemen. Verder is het opvallend dat in de overeenkomst met geen woord wordt gerept over andere omstreden gebieden, waaronder Wehl.

Echter met deze overgang waren de moeilijkheden nog niet uit de weg geruimd. Grenzen moesten worden afgebakend en geldelijke aangelegenheden afgewikkeld, wat aanleiding gaf tot veel gekrakeel.

Op bestuurlijk gebied trof Nederland onmiddellijk na de overdracht een aantal maatregelen die het mogelijk moesten maken dat de enklaves ingepast werden in het nieuwe geheel. Daarvan maakte ook deel uit de opzet te komen tot een nieuwe gemeentelijke herindeling. Daar het keizerlijk dekreet van 9 mei 1810 een eind maakte aan de ‘zelfstandigheid’ van het Koninkrijk Holland kon deze reorganisatie niet meer zijn beslag krijgen onder de regering van Lodewijk Napoleon.

Zodra zijn koninkrijk en een aantal aangrenzende arrondissementen (Münster en Rees) ingelijfd zijn bij Frankrijk worden er pogingen in het werk gesteld ook de gebieden die in 1808 buiten schot gebleven waren alsnog onder Gelders bestuur te brengen. Het resultaat is dat Wehl wordt ingedeeld bij het arrondissement Zutphen en Lobith bij Tiel.

Net als in het gehele gebied be-

[p. 628]

noorden de Waal werd ook in de voormalige enklaves 1811 een jaar van ingrijpende veranderingen op bestuurlijk terrein. Zo verdwenen bijv. het Ambt Lymers als bestuurlijke eenheid en werden gemeenten gevormd deels bestaande uit een vroeger Pruisisch en deels uit een oud-Gelders stuk. Daarmee was een eind gekomen aan de uitzonderingspositie van de voormalige enklaves.

Het overhaaste vertrek van de Fransen in november 1813 had voor de enklaves tot gevolg dat ze terugvielen aan de vroegere heersers. Het was een uitvloeisel van een na de Volkerenslag bij Leipzig door de bondgenoten gesloten verdrag dat bepaalde dat Pruisen de rechtmatige bestuurder was over alle gebieden die het in 1805 bezat.

Noodgedwongen legde men zich in ons land bij de toestand neer, al betekende dat niet dat geen pogingen werden ondernomen Pruisen te bewegen de gebieden alsnog af te staan. Daarbij werd gehoopt op een voor Nederland gunstige beslissing van het Wener Congres. En inderdaad was een resultaat van de beraadslagingen dat bepaald werd dat Zevenaar en Huissen Nederlands zouden blijven (13-2-1815). In de tijd tot eind mei werd men het ook nog eens over Wehl; niet tot overeenstemming kwam men over Lobith en een aantal waarden.

Daar er evenwel in de uitvoering van de overeenkomst geen schot zat (Pruisen kwam opnieuw aandragen met het geschilpunt Schenkenschans) werd door Nederland een beroep gedaan op Engeland. Het resultaat was dat voor het oog het grensoverleg voortgang had; de werkelijkheid was dat het van Pruisische kant sterk gesaboteerd werd. Mee daardoor zou het duren tot mei 1816 vóór er een definitieve regeling getroffen kon worden; bepaald werd dat op 1 juni de overdracht van de omstreden gebieden aan Nederland zou plaats hebben. Namens de Koning werd op die historische datum in Zevenaar een proklamatie voorgelezen waarmee de inbezitneming eindelijk een feit geworden was.

Maar al was dan de overdracht blijvend, dat wilde niet zeggen dat nu alle moeilijkheden opgelost waren. Eén daarvan was het treffen van een regeling voor Hulhuizen, een Kleefse bezitting aan de noordkant van de Waal. Tijdens het Akens Overleg waar het ging om de definitieve afbakening van de grens vanaf de Moezel tot een punt beoosten Winterswijk werd dit struikelblok uit de weg geruimd. Het was trouwens niet het enige; ook Kekerdom en Leuth (twee Kleefse dorpen in de Duffelt) evenals Lobith met de omstreden waarden en het dorp Spijk moesten door Pruisen worden afgestaan. In ruil daarvoor moest Nederland afstand doen van Schenkenschans en een gebied ten oosten van Emmerik.

Al in oktober 1816 werd dit overeengekomen tussen de Pruisisische en Nederlandse onderhandelaars. Toch zou het door Pruisisch toedoen nog geruime tijd duren voor beide regeringen de overeenkomst geratificeerd hadden. Eerst daarna kon de overdracht plaats vinden; zonder veel ophef gebeurde dat op 1 maart 1817.

En daarmee waren dan eindelijk de enklaves die ruim 20 jaar lang het voorwerp van diplomatieke bedrijvigheid waren geweest, blijvend onder Nederlands bestuur gekomen.

Ik heb slechts in grote lijnen het verloop der gebeurtenissen gedurende de voor deze gebieden zo belangrijke jaren kunnen schetsen. Hierbij heb ik opzettelijk de politieke lijn in het oog gehouden; immers het zijn met name deze krachten geweest die in zo grote mate bepalend zijn geweest.

Hieruit mag niet worden afgeleid dat de schrijver aan de andere aspekten voorbij is gegaan; niets is minder waar. Ruimschoots schenkt hij aandacht aan de gevolgen die de verwikkelingen rond deze gebieden hadden voor hen die er woonden. Dit gebeurt op een wijze die respekt afdwingt; dit heeft vooral betrekking op de veelheid van archiefmateriaal dat de schrijver doorgewerkt heeft om tot een zo volledig mogelijk tijdsbeeld te komen.

Daarmee ben ik aangekomen bij een tweede facet van dit werk; dat is het diepgaande archivarisch onderzoek dat aan deze studie ten grondslag ligt. Met recht mag gezegd worden dat het de hoeksteen vormt van deze studie; een indrukwekkende lijst van de geraadpleegde archieven die achter in het boek is opgenomen, legt daarvan een stil, maar tegelijk duidelijk getuigenis af.

Toch is daardoor deze studie geen ‘muf’ of ‘stoffig’ geheel geworden. Intengendeel, de schrijver is erin geslaagd de tekst zo samen te stellen dat het geen buitengewone inspanning kost kennis te nemen van wat hij door zijn opzoekingen aan het licht heeft gebracht. Tegelijkertijd heeft hij de klip weten te omzeilen, dat degene die kennis neemt van hetgeen door hem wordt aangedragen door de veelheid van de archivarische ‘bomen’ het spoor bijster zou raken in het ‘bos’ der feitelijke gebeurtenissen.

Marten Heida.

Dr. E.J.Th.A.M.A. Smit, De oude Kleefse enklaves en hun overgang naar Gelderland (1795-1817) ISBN 906011.442.6; 176 blz.; f 35, -; Uitg. De Walburg Pers, Zutphen.