Ons Erfdeel. Jaargang 21

De Franse Nederlanden

Een doktoraat over Camille Looten (1855-1941).

De historiografie van het Frans-Vlaamse regionalisme stond tot in het begin van de jaren zeventig nog in de kinderschoenen. Recente studies brengen in die toestand langzaam maar zeker verandering, zoals o.a. de doktorstesis van Michiel Nuyttens onder leiding van professor Wils over Camille Looten (1855-1941). Priester, Wetenschapsman en Frans-Vlaams regionalist (K.U.L., 26 april 1978).

Nuyttens deelt zijn werk in in vier hoofdstukken met een klein intermezzo voor de periode van de Eerste Wereldoorlog. In Vormingsjaren, 1855-1890 (I) leest men over Lootens jeugd in de Frans-Vlaamse Westhoek, zijn priesteropleiding in het Kamerijkse seminarie die gekenmerkt was door het kontra-revolutionaire traditionalisme, zijn eerste kontakten en beginnende vriendschap met Jules Lemire, zijn studies in de Letteren aan de ‘Facultés Catholiques’ in Rijsel, zijn toetreding tot het ‘Comitè Flamand de France’ in 1885, zijn doktoraatstesis over Joost van den Vondel die in 1890 gehonoreerd wordt met een benoeming tot lesgever in de Europese letterkunde aan de katolieke universiteit in Rijsel. In De jonge hoogleraar. Ideeën en werk 1890-1900 (II) ziet men Looten evolueren van een kontra-revolutionair traditionalisme naar een voorzichtig open katolicisme. Hij verzoent zich met de Republiek, maar blijft op sociaal gebied een konservatief die het steeds groeiende politieke engagement van z'n vriend Lemire vanaf een afstand volgt en in feite probeert af te remmen. Ook Lootens weinig belangrijke aktiviteiten in het ‘Comitè Flamand de France’ worden onder de loupe genomen. Het derde hoofdstuk dat van 1900 tot 1914 loopt, krijgt van Nuyttens de titel De Lemirist. De grootste aandacht gaat inderdaad naar de evolutie van Lootens sociale en politieke ideeën aan de hand van zijn houding tegenover de opvattingen en akties van Lemire. Deze periode is in ieder geval rijk aan spanningen. Er is de scheiding tussen Kerk en Staat, Lemire die zich bij verschillende verkiezingen kandidaat stelt, de reaktie van een gesloten integristisch katolicisme op de toenadering van een fraktie van het Franse katolicisme tot een meer moderne wereldvisie, het strijdbare laïcisme onder Waldeck en Combes, de toenemende botsingen tussen Lemire en zijn bisschop die begin 1914 uitlopen op een suspensie ‘a sacris’ voor de priester-volksvertegenwoordiger Lemire, en tenslotte de jacht op de ‘modernisten’. Nuyttens volgt op de voet hoe Looten als vriend van Lemire op dat alles reageert, hoe hij hoofdzakelijk achter de schermen en aan zijn schrijftafel die moeilijke tijd doormaakt. Het is tevens de eerste periode in Lootens voorzitterschap van het ‘Comitè Flamand de France’. Zijn vriendschap met Lemire blijft hem ook in deze lokale wetenschappelijke vereniging moelijkheden opleveren.

Hierop volgt een kort stukje over de periode van de Eerste Wereldoorlog. Van de tien bladzijden die Nuyttens hieraan wijdt, vallen er alleen die twee te onthouden waarin hij handelt over een toespraak voor het Comité Flamand de France in 1916. Op het einde van de vijandelijkheden is Looten 63 jaar. Ik begrijp niet waarom Nuyttens het vijfde en laatste hoofdstuk dat loopt van 1918 tot 1941, het jaar waarin Looten in z'n 86ste levensjaar sterft, de titel De grote tijd meegeeft. Die titel zou uitstekend gepast hebben voor de periode 1900-1914, maar niet meer voor de lange levensavond van Looten. Of is de auteur misschien van mening dat de grote tijd pas aanbreekt wanneer men niet meer daadwerkelijk in de aktie

[p. 618]

staat en het wereldgebeuren vanaf een steeds grotere afstand en vanuit een steeds meer konservatieve instelling volgt of wanneer men gevierd en gehuldigd wordt voor voorbije verdiensten?

Het is voldoende de biografieën van Looten te lezen in het jongste deel van het Nationaal Biografisch Woordenboek (dl. 7, kol. 521-530) en in de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging (dl. 1, p. 893), om te beseffen welke stap voorwaarts Nuyttens' werk betekent. De auteur heeft belangrijk nieuw bronnenmateriaal aangeboord vooral uit het archief van Jules Lemire in Parijs. Ook zijn heuristisch onderzoek van de gepubliceerde bronnen is voortreffelijk. Nuyttens heeft gekozen voor een strikt kronologische behandeling van zijn onderwerp. Men kan hierin duidelijk de hand van zijn promotor Wils herkennen. Ik ben er nochtans van overtuigd dat een kompromis tussen een kronologische en systematisch-tematische behandeling het de auteur mogelijk zou hebben gemaakt om meer te halen uit z'n onderwerp dan nu het geval is, en hem minder in de verleiding zou hebben gebracht om de analyse op te offeren aan de verhalende kroniek. De lezer wordt nu braafjes van de ene toespraak naar het andere artikel van Looten geleid en krijgt daardoor geen samenhang en verklarende diepgang aangeboden. Een andere invalshoek zou Nuyttens bovendien verplicht hebben om meer aandacht te besteden aan de sociaal-ekonomische, de politieke en de algemeen-kulturele kontekst. Enkele voorbeelden ter illustratie: Op 17 mei 1889 houdt Looten in de katolieke fakulteiten een lofrede voor de heilige Lodewijk IX, ‘en leek dus nog royalist’ (p. 29). In 1911 beschuldigen het integristische blad La Correspondance de Rome en de krant L'Univers met uitgesproken Action Française-bindingen Looten van ‘literair-modernisme’. Nuyttens besteedt hieraan zes bladzijden (p. 131-137) van zijn paragraaf over Lootens ‘persoonlijke moeilijkheden omwille van z'n trouw aan de linkse Lemire’. Maar op geen enkel ogenblik kan men die beschuldiging op zijn juiste waarde schatten omdat hij ze niet kadert in de wijd verspreide modernistenjacht die op dat ogenblik aan de gang was. Dat zou het gewicht van die beschuldiging erg gerelativeerd hebben. Men kon zeker een groot-seminarie vullen met het aantal katolieke geestelijken dat tussen 1910 en 1914 in La Correspondance de Rome en L'Univers van modernisme werd beschuldigd. Ook in de behandeling van het regionalisme stoot men voortdurend op datzelfde tekort aan kontekst en interpretatie. Een voorbeeld: Nuyttens vermeldt dat Looten in 1926 voor het eerst uitdrukkelijk een politiek-ekonomische motivering geeft aan zijn regionalistisch streven. De auteur stelt het feit vast, en daarmee is de kous af! Die opstelling van Looten wordt niet op haar waarde beoordeeld, en dat had ook alleen maar gekund indien de auteur er bij had vermeld dat men in de groep van ‘Les Amis de Lille’ en die van de Mercure de Flandre al enige tijd aan dergelijke politiek-ekonomische motivering toe was.

André Malraux beweert dat een biograaf vaak het leven beschrijft van ‘un personnage mythique. La statue précède le témoignage, parce que c'est elle qui le suscite’. Nuyttens heeft zich bij de start van z'n studie laten leiden door een mytisch beeld van Looten, door het standbeeld dat voor hem werd opgericht zoals door Verbeke: ‘In de eerste helft van de twintigste eeuw was Camille Looten betrokken bij zo goed als alle initiatieven (wij kursiveren) ten bate van de geestelijke verheffing van het Vlaamse volk in Frans-Vlaanderen, als ontwerper, als animator, als raadgever, ook buiten het Comité flamand’ (Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, dl. I, p. 893). Vandaar dat Nuyttens in zijn inleiding van mening is dat Looten ‘een centrale figuur is om een beter inzicht te verwerven in de regionalistische beweging in Frans-Vlaanderen (p. 11). Dat is zeker onjuist voor de periode vóór 1918, dat wil zeggen gedurende het grootste en meest aktieve deel van Lootens leven. Naarmate z'n studie vordert geeft Nuyttens zich hier wel rekenschap van, maar door het al vermelde gebrek aan kontekst dringt die vaststelling toch niet voldoende door. Hij heeft er nochtans weet van (p. 99-100) dat er bijvoorbeeld maar uiterst schaarse kontakten waren tussen het ‘Comité Flamand de France’ en de ‘Fédération Régionaliste Française’ van Charles-Brun waar het Comité zich in 1903 bij aansloot, en dat l'Action Régionaliste vóór 1914 alleen per uitzondering eens melding maakt van een vergadering van het Comité, maar daarentegen wel veel aandacht besteedt aan de Revue des Flandres van Albert Croquez. Na de Eerste Wereldoorlog is de situatie zeker niet veranderd. Looten heeft in het decennium na de oorlog inderdaad bindingen met de ‘Union des Cercles Flamands de France’. Hij speelt er geen aktieve rol in, maar treedt op als een beschermheer en raadgever die daarbij vaak de strijdlust eerder afremt dan stimuleert, net zoals hij vóór de oorlog had gedaan met Lemire. Maar Nuyttens blijft in de ban van het standbeeld dat men voor Looten heeft opgericht, en daardoor blijft hij tegen beter weten in voorstellen alsof ook nu in de ‘Union des Cercles Flamands de France’ Looten een centrale figuur is. Voor hem blijven de mensen van de ‘Union’ Lootens ‘jeugdige medewerkers’ (p. 210), ofschoon hij zelf slechts één bladzijde verder een brief van Looten aan priester Gantois citeert waarin Looten over de ‘Union’ spreekt als ‘votre or-

[p. 619]

ganisation’ (p. 211). Waarom knoopt Nuyttens hier de opmerking aan vast dat Looten nu blijkbaar enige afstand wenste te nemen? Looten geeft gewoon de werkelijkheid weer: de ‘Union’ was niet zijn organisatie. Bovendien wordt in het Frans-Vlaamse regionalisme tussen 1918 en 1926 de toon zeker nog niet aangegeven door de nog jonge en zeer beperkte ‘Union’, maar wel door de Mercure de Flandre, ‘Les Amis de Lille’, het groepje industriëlen rondom Glorieux en Dubly, de Rijselse Kamer van Koophandel. En wanneer dan in de jaren dertig het ‘Vlaamsch Verbond van Frankrijk’ dat gegroeid is uit de ‘Union’, het Frans-Vlaamse regionalisme domineert, dan is Looten al op het achterplan verdwenen. Maar Nuyttens is nu eenmaal uitgegaan van de idee dat Looten een grote Frans-Vlaamse regionalist is, en dus maakt hij van het jaar 1930 ‘het hoogtepunt van de rol en de invloed van Looten in het Vlaams Verbond’ (p. 223). Deze belangrijke uitspraak stoelt uitsluitend op een speciaal nummer van de Lion de Flandre over het leven en werk van Looten, op de toekenning van een eredoktoraat aan de Katolieke Universiteit Leuven, en op een huldezitting op het zevende kongres van het ‘Vlaamsch Verbond van Frankrijk’. Nuyttens had 1930 veeleer moeten bestempelen als het jaar waarin men definitief begon aan het oprichten van Lootens standbeeld dat bijna een halve eeuw later een jonge historikus nog zo fascineert dat hij aan zijn ‘held’ een ‘laattijdige leidersrol’ (p. 231) in het Frans-Vlaamse regionalisme van de jaren dertig toekent.

Mijn kritische bedenkingen bij deze studie mogen evenwel niet doen vergeten dat Nuyttens nieuw en boeiend materiaal heeft aangebracht.

Eric Defoort.