Ons Erfdeel. Jaargang 21

[p. 603]

Muziek

Over koor-, lente- en andere festivals te Antwerpen en Limburg.

Op zondag 21 mei 1978 had in de grote aula van de Universitaire Instelling Antwerpen de finale plaats van het Nationaal Koortreffen, georganiseerd door het Algemeen Nederlands Zangverbond. Tien koren kwamen daarin uit. Die waren tijdens een voorafgaand provinciaal optreden te Valmeer, Wetteren en Tongerlo geselekteerd uit ongeveer zeventig koren. Het was bijna tien jaar geleden dat het ANZ een dergelijke manifestatie op touw zette. In al die jaren is er door de ANZ-koorfederatie heel wat werk verzet ter bevordering van het koorleven in Vlaanderen. De diverse studiedagen en -weken, de vele dirigentenkursussen, de talrijke koorateliers, het advies van de full-time koorkonsulent en de adekwate voorlichting via tijdschrift en mededelingen hebben duidelijk hun vruchten afgeworpen. Zowel op het gebied van de programmakeuze als op dat van de interpretatie is er een verheugende vooruitgang geboekt, altans wanneer we mogen afgaan op wat de tien finalisten presenteerden. Het repertoire blijkt grotendeels gezuiverd, ontdaan van alle ‘strijdende’ literatuur en samengesteld uit verantwoorde koorbladzijden uit alle belangrijke stijlperiodes. Vanzelfsprekend is de muziek uit de renaissance, ten dele uit de vroeg-barok een konstante waarde van alle koren. Maar daarnaast krijgt ook de gezonde literatuur uit de romantiek opnieuw de belangstelling die ze ontegensprekelijk verdient; zeker nadat ze jarenlang als minderwaardig verguisd werd. In het moderne repertoire blijft men veilig de bekende paden bewandelen. Niemand durft zich op het ogenblik te wagen aan de eenvoudigere partituren uit de zgn. aktuele muziek. Onder de Vlaamse toondichters geniet Vic Nees - niet ten onrechte - de voorkeur. In niet minder dan zes van de tien programma's kwam zijn naam voor. Of is deze opvallende voorliefde een gevolg van het feit dat deze koorkomponist deel uitmaakte van de jury? Ook wat vertolking en interpretatie betreft stevenen de meeste ensembles in de goede richting. Patos en bombast worden als verderfelijk geweerd. De toonzuiverheid is in vele gevallen gewaarborgd. Homogene koorklank en een doorzichtig stemmenkompleks worden als hoge kwaliteiten nagestreefd. Dat alles kan ons niet verwonderen, wanneer we konstateren dat drie van de tien ensembles onder leiding staan van afgestudeerden van het Lemmensinstituut: beroepsmusici die gedurende ten minste vier jaar de hoogste koortraining hebben doorgemaakt. Nu men ook aan de Koninklijke Muziek-konservatoria met een degelijke kooropleiding gestart is, kan eveneens vanuit die hoek een gunstige en verkwikkende wind op het Vlaamse koorleven inwaaien. Verbetering is immers nog altijd mogelijk. Want niettegenstaande de verzorgde vertolkingen in deze ANZ-koorfinale, blijven toch enkele verwachtingen onvervuld. Wat wij soms nog missen is die laaiende geestdrift en meeslepende sonoriteit, die ook een kooruitvoering zo ‘adembenemend’ kunnen maken. Het klinkt heel dikwijls netjes en zuiver, maar als luisteraar worden we zelden verrast en gegrepen door een ‘verbluffende’ interpretatie. Uit angst te verglijden in een valse romantische sentimentaliteit komt men al te dikwijls in het andere uiterste terecht: een zuivere, maar al te strakke en egale voordracht. Het voorbeeld van vele Engelse koren kan in dat opzicht inspirerend werken. Dan zal men niet alleen een feilloze, maar ook een levendige en ekspressief rijke interpretatie nastreven. Die ‘finishing touch’ krijgen we wellicht te horen tijdens het volgende ANZ-koorfestival.

De uitslag van het toernooi zag er uit als volgt: 1. Alauda uit Ekeren, 2. Nausikaä;-koor uit Brussel, 3. Cantores Servadie uit Diepenbeek, 4. Cantemus uit Tielen, 5. Fidelitas uit Wijnegem, 6. De Oosterster uit Veldwezelt, 7. Jubilate uit Lanaken, 8. In dulci jubilo uit Herk-De-Stad, 9. Vagantes Morborum uit Brugge, 10. Cantate uit Maas-Mechelen.

Cantemus uit Tielen kreeg bovendien de persprijs. Het jeugdige entoesiasme, het vrij korte bestaan, de keurige presentatie en het afwisselingsrijke programma van dit Kempense meisjeskoor verdienden inderdaad een speciale aanmoediging.

●

Het Antwerps Katedraalkoor vierde zijn gouden jubileum. Eigenlijk kan dit koor echter bogen op een traditie van meer dan vijf eeuwen. Maar dit jaar wordt eraan herinnerd dat de zangknapen sedert 1927 gerekruteerd en opgeleid worden in het Sint-Jan Berchmanskollege. Het initiatief tot de oprichting van dat knapenkoor ging destijds uit van Lieven Gevaert, die naar het voorbeeld van het Mechelse Sint-Romboutskoor ook te Antwerpen een katedraalkoor wenste. Kardinaal Van Roey wees het Sint-Jan Berchmanskollege aan als opleidingscentrum. Op voorstel van Lodewijk De Vocht, de toenmalige kapelmeester, belastte hij E.H. Gabriël Striels met de opleiding van de zangknapen. Die taak werd in 1968 overgenomen door E.H. Jan Schrooten. Onder zijn stimulerende leiding is het knapenkoor intussen uitgegroeid tot een volwaardig gemengd-meerstemmig koor van een honderdtal zangers.

Op paasdag van dit jaar had een akademische feestzitting plaats in het Archief en Museum voor het Vlaams Kultuurleven. Daarop werden tal van feestwensen en huldewoorden uitgesproken en belichtte kan. Jozef Joris, direkteur van het Lemmensinstituut, in zijn feestrede de funktie en de opdracht van een katedraalkoor in onze huidige tijd, nu de liturgie door het Tweede Vati-

[p. 604]

kaans Koncilie ingrijpend hervormd werd. Op 21 en 23 mei presenteerde het koor in de Carolus Borromeuskerk zijn jubeljaarkoncert. Een hoogstaand programma met gregoriaans, koorwerken van Mendelssohn, Tinel, Wambach, Vyverman, De Vocht, Verrips, twee Coronation Anthems van Georg Friedrich Händel en het Te Deum für die Kaiserin Marie-Thérèse van Joseph Haydn werd op een verzorgde wijze voorgedragen.

Naar aanleiding van die jubelviering werd door de vzw. Choraelhuys een Gouden Jubileum Gedenkboek uitgegeven. Die publikatie, gewijd aan zes eeuwen koormuziek in de katedraal te Antwerpen, stijgt ver uit boven een gelegenheidswerkje. Natuurlijk bevat het boek de feestrede van Jozef Joris en de vele huldeblijken die het koor mocht ontvangen. Het is eveneens verlucht met meer dan zestig foto's, aangevuld met enkele herinneringsopstellen en een gedetailleerd overzicht van de werking gedurende de laatste vijftig jaar De hoofdbrok wordt echter gevormd door een drietal muziekhistorische bijdragen die streng wetenschappelijk volgens de jongste stand van de geschiedenis werden opgesteld. Zij maken van dit jubileumboek een uniek dokument, dat belangwekkend en nieuw materiaal bevat omtrent het muziekleven in onze gewesten.

Dr. Jacques Van Deun belicht de dertig motetten die van de zestiende-eeuwse Nederlandse polyfonist Severin Cornet bewaard zijn gebleven. Na een beknopte historische inleiding vermeldt de auteur de volledige lijst van die werken, verschaft details over het ontstaan en de funktie ervan, en bespreekt de tekstinhoud van enkele komposities. Tenslotte onderzoekt hij de muzikale stijl en vermeldt daarbij als voornaamste kenmerken: een vrij traditionele, diatonische en kontrapuntische schrijfwijze met bescheiden imitaties, waarbij meer aandacht wordt besteed aan de samenklank van het geheel dan wel aan de lineaire rijkdom.

Dr. Guido Persoons geeft de volledige lijst van kapelmeesters die in de Onze-Lieve-Vrouwekerk werkzaam waren van de zestiende tot de negentiende eeuw. Bij elke figuur verschaft hij enkele belangrijke gegevens over leven en werk, en waar mogelijk verwijst hij naar verder studiemateriaal.

De substantiële hoofdbijdrage van dit gedenkboek is de studie van dr. J. Van den Nieuwenhuizen, gewijd aan de koralen, zangers en zangmeesters van de Antwerpse katedraal gedurende de vijftiende eeuw. Zijn betoog is sterk gefundeerd en wordt gestaafd met betrouwbaar bewijsmateriaal, waaronder enkele opvallende archiefstukken. Hij weerlegt de vele vergissingen en verkeerde konklusies die vanuit de geschriften van o.a. Léon de Burbure en François-Joseph Fétis in de musikologische literatuur terecht zijn gekomen. De bewering als zou Antwerpen vanaf de dertiende eeuw ononderbroken beschikt hebben over een goed georganiseerd en zelfs indrukwekkend groot katedraal-koor verwijst hij naar het rijk van de legenden. Het enige wat over de beginperiode met zekerheid kan worden gezegd, is dat er in 1362 een groepje koralen in de O.-L.-Vrouwekerk aanwezig was, en dat hun aantal in 1401 verhoogd werd tot acht. Enkele jaren later kwamen daar nog twaalf zangers bij. Van een ensemble van tientallen uitvoerders - sommige auteurs gewagen zelfs van een zeventigtal - is nergens enig spoor te bekennen. Aan de hand van de bestaande rekeningen uit de periode 1430-1450 heeft dr. J. Van den Nieuwenhuizen een lijst opgesteld van de zangers die gedurende die periode bedrijvig waren in de katedraal. Onder hen bevindt zich Johannes Okeghem. Niet minder interessant en even grondig uitgediept is het hoofdstuk over de taak van de zangmeester en over de verplichtingen van zangers en koralen, en hoe zij voor die diensten vergoed werden. ‘De opdracht van de zangers en van de koralen bestond erin dagelijks de kapittelmis en het officie met diskant op te luisteren. Bepaalde gedeelten daarvan moesten door hen meerstemmig worden gezongen (...) Dat betekent dat op die ogenblikken de aanwezige kanunniken en kapelanen in de koorbanken alleen maar moesten luisteren, en zelf niet mochten zingen. Wanneer zij wel te zingen hadden in het officie, dan gaf de zangmeester, vooral op de driedubbele en andere grote feestdagen, voor de psalmen en responsoria de toon aan.’ Geleidelijk aan werden de zangers en koralen dan ingeschakeld bij andere diensten en vieringen. Wie over de kerkmuziekpraktijk in onze gewesten gedurende de vijftiende eeuw enkele preciese en nuttige gegevens wil opdoen moet beslist deze goed gedokumenteerde studie raadplegen. Ze werpt een nieuw licht op de muzikale bedrijvigheid in de Antwerpse katedraal.

●

In het kader van het lentefestival te Hasselt bracht de Koninklijke Opera Nederland op vrijdag 2 juni 1978 de opera Orlando van Georg Friedrich Händel voor het voetlicht. Eigenlijk was dit een uitzonderlijke gebeurtenis, want bij ons krijgt men zo goed als nooit de gelegenheid een dergelijke barokopera te zien. Voorzover wij weten werd in de KVO te Antwerpen nog nooit een Händelopera opgevoerd. Wij begrijpen dan ook niet dat de voorstelling in het Kultureel Centrum te Hasselt zo weinig belangstelling trok. Onbekend maakt onbemind? Jammer, want de melomanen die verstek lieten gaan, hebben iets unieks gemist.

Zoals de meeste van de veertig opera's die Händel naliet, bezit ook Orlando (1733) weinig dramatische spanning. Buiten enkele ietwat geladen fragmenten bestaat het werk grotendeels uit

[p. 605]

‘Orlando’ van G.F. Händel door de Nederlandse Operastichting in het Kultureel Centrum te Hasselt (1978).

stereotiepe scènes rond een nogal gezochte geschiedenis. Het gegeven wordt uitgebeeld door figuren die meer als types met konventionele gevoelens dan wel als individuen met een eigen karakter getekend zijn. Het verhaal van Orlando is een variatie op de ingewikkelde liefdesgeschiedenissen uit Ludovico Ariosto's gedicht Orlando furioso. Orlando, de nobelste onder de ridders van Karel de Grote, is verliefd op Angelica, de koningin van Cathay, en gelooft ten onrechte dat die liefde beantwoord wordt. Angelica heeft echter een geheime liefdesverhouding met Medoro, een arme soldaat, die zij van de dood heeft gered door zijn wonden te helen met haar magische kracht. Het boerenmeisje Dorinda is ook verliefd op Medoro. Nadat zij Medoro en Angelica in een innige omhelzing heeft betrapt, brengt ze Orlando op de hoogte van dat minnespel. Daarop ontvlamt Orlando in een waanzinnige razernij. Hij zweert wraak te nemen en zal niet rusten voor hij zijn rivaal én trouweloze geliefde heeft gedood. Uiteindelijk verschijnt de magiër Zoroastro, begeleid door zijn geesten, om Orlando zijn verstand terug te schenken en orde en vrede te herstellen. Na een verkwikkende slaap is Orlando bereid zijn liefde voor Angelica op te geven en zal hij, zoals het een ridder past, zijn weg vervolgen al jagend op roem en eer.

Met uitzondering van de furiosoen de slaapscène is Händels Orlando eigenlijk een lyrische koncertopera. Het eigenlijke gebeuren, dat zich afspeelt in de recieten, is in feite niet meer dan een aanleiding voor een hele reeks aria's en enkele ensembletaferelen. Die aria's zijn stuk voor stuk juweeltjes van barokbelkanto, waarin het personage een gevoelen uitzingt. Naast de da-capo-aria's, soms met weelderige versieringen opgesmukt, komen er ook heel wat dansliederen voor, geschreven op een siciliana- of sarabanderitme. Het orkest beperkt zich meestal tot een begeleidende rol. In de voor- en tussenspelen is het wel ekspressief, af en toe zelfs schilderend of sfeerscheppend van karakter.

Het is geen gemakkelijke opgave een dergelijk vrij statisch teaterwerk op een boeiende wijze op de planken voor te stellen. De Koninklijke Opera Nederland is er nochtans volkomen in geslaagd. Alle details waren zo verzorgd dat wij drie volle uren gefascineerd hebben gekeken en geluisterd. Kazimierz Kord dirigeerde het Radio Kamerorkest in een ongemeen vlotte en dynamische interpretatie. Hij gaf de nodige stuwing aan de partituur en verkreeg van zijn ensemble een mooie homogene en waar nodig ook rijke sonoriteit. Hij beschikte verder over een stel eersterangssolisten: prachtige, juist gekozen stemmen met een duidelijke diktie en een virtuoze zangtechniek (Huguette Tourangeau als Orlando, Sung-Sook Lee als Angelica, Libuse Marova als Medoro, Jana Jonasova als Dorinda en Henk Smit als Zoroastro). Regie, dekors en kostuums waren door Filippo Sanjust met smaak en stilering in de geest van de tijd gehouden. Nergens enige overdaad of geforceerdheid; het leek allemaal zo eenvoudig en natuurlijk. Voor ons was het een waar teaterfestijn, zowel muzikaal als scènisch. Hopelijk nodigt het Lentefestival te Hasselt onze noorderburen ook volgend jaar uit voor een soortgelijke produktie. Onze teaters kunnen er beslist nog wat van leren!

●

Nauwelijks zijn de laatste akkoorden van de winterkoncerten in de Antwerpse metropool uitgestorven of het Festival der Voor-Kempen lokt de muziekliefhebbers naar het rustige en landelijke kerkje te Schilde-Bergen. Vijf jaar geleden startte daar een bloeiende kultuurvereniging met een koncertcyklus, die elk seizoen van eind april tot eind juni enkele bijzondere kamermuziekrecitals bevat. Wie lid wordt van de vereniging krijgt niet alleen gratis toegang tot die koncerten en andere manifestaties, maar ontvangt bovendien elk jaar een genummerde litografie van een of ander kunstschilder. Dit jaar was het een kunstwerk van Jan Cox. Naar aanleiding van dit eerste lustrum had de vereniging enkele hoogstaande koncerten geprogrammeerd, die verzorgd werden door het Quintetto Boccherini, het Collegium voor kamermuziek uit Sofia, het Kamerorkest van Wallonië, het Stuttgarter Klaviertrio, de alt Ria Bollen. Hoogtepunt in de reeks was ongetwijfeld het optreden van het Meloskwartet op 15 juni, een koncert dat mede georganiseerd werd door

[p. 606]

BRT-2 Omroep Antwerpen in de reeks Klassiek op zijn best. Dit ensemble uit Stuttgart werd gesticht in 1965. Vrij vlug veroverde het zowel in binnen- en buitenland benijdenswaardige suksessen en rangschikte het zich bij de allerbeste strijkkwartetten ter wereld. Ter gelegenheid van het Schubertjaar vertolkte het ensemble drie strijkkwartetten van deze Weense romantikus: drie totaal verschillende partituren die de komplekse veelzijdigheid en het eigen idioom van de komponist duidelijk aantoonden. Het strijkkwartet in Es-groot opus 125 nr. 1 is een gracieus werk, overwegend verstrooiend van karakter, maar met enkele strukturele allures en ekspressieve kwaliteiten die de latere Schubert duidelijk aankondigen. Een van de meest geliefde kamermuziekbladzijden van de toondichter is de zgn. Quartettsatz in c-klein opus posth., een eendelige kompositie van een volmaakt evenwicht tussen zangerige melodie en geladen uitdrukking. Tenslotte het strijkkwartet in G-groot opus 161, dat niet alleen het meest uitgewerkte is van de vijftien bewaarde strijkkwartetten, maar tevens door zijn kontrastrijke inhoud, zijn gevoelsekspressieve dynamiek en originele muzikale substantie een indrukwekkend meesterwerk is. Wat een weelde wanneer het Meloskwartet die partituren vertolkt. Wanneer wij niet één van de vier musici afzonderlijk kunnen of willen vermelden, dan geldt dat al meteen als een duidelijk bewijs van hun volmaakt en homogeen samenspel. Verbluffend hoe zij die werken doorzichtig houden, struktureel analyseren en tegelijk op een persoonlike wijze doen openbloeien. Technisch is hun uitvoering gaaf en afgewerkt tot in de kleinste details. Door hun spanningsrijke en uiterst gedifferentieerde interpretatie weten zij van het begin tot het einde de toehoorders in de ban te houden. Een kamermuziekavond die we niet licht zullen vergeten.

Eén van de merkwaardigste en minst alledaagse koncerten in de Basilicareeks te Tongeren was het koncert van zaterdag 17 juni, waarop komposities van Emmanuel Nunes en Henryck Mikolaj Gorecki voor het eerst in België werden uitgevoerd. Het ongewone karakter viel al dadelijk af te leiden uit de nogal geringe belangstelling van het grote publiek. In dat opzicht is het in Tongeren geen snars beter dan in de andere steden of muziekcentra. Het onbekende en zeker het allernieuwste repertoire spreekt de meesten nauwelijks aan. Gelukkig laten de Limburgse organisatoren zich daardoor niet ontmoedigen en blijven zij met een bewonderenswaardige hardnekkigheid het aktuele muziekprodukt in hun jaarlijks programma opnemen. Wat de andere koncertverenigingen in hun traditionele wintercyklus niet durven voor te schotelen, dat kan men in het Limburgse festival meenemen. En al biedt niet elk koncert in dat genre een ware muzikale verrijking, de kennismaking met het hedendaagse en onbekend kunstwerk is toch op zijn minst leerrijk en interessant. Om dat te kunnen ervaren mogen we de festvaldirektie dankbaar zijn, en moeten we haar steunen in die ondankbare en gewaagde onderneming.

De jonge Portugese komponist Emmanuel Nunes (1941) komponeerde in 1974-1975 zijn Ruf voor orkest en klankband. We kunnen niet zeggen dat dit werk ons onafgebroken heeft geboeid. Zelfs met het tamelijk lange kommentaar dat de komponist aan zijn schepping heeft meegegeven zijn we er niet veel wijzer van geworden. Of hebben we het niet begrepen? In die inleiding hebben we wel gelezen welke funkties de klankband tegenover het orkest vervult, maar die klankopname zit zo sterk onder het orkest bedolven dat we slechts sporadisch enkele flarden ervan konden opvangen. En de rest van deze ‘toelichting’(!) met haar pseudo-gefilosofeer en vele bastaardwoorden heeft ons het geheim van deze aktuele kompositie niet kunnen ontsluieren. Begrijpelijk misschien, want de toondichter eindigt zijn inleiding als volgt: ‘Deze tekst handelt niet over Ruf, maar loopt evenwijdig daarmee. De lezer die tijdens de uitvoering naar een band tussen beide zoekt, houdt op muziek te horen.’ Wat wij dan wel hebben gehoord blijft ons een raadsel!

Van een heel andere aard is de derde symfonie van Henryck Gorecki (1933). De ondertitel luidt Symfonia Piesni Zalosnych of Treurzangsymfonie (1977). Ze is geschreven voor sopraan en orkest en bestaat uit drie delen. In het eerste deel zetten enkele kontrabassen een lange monotone klaagzang in, die dan in kanonische stijl door de gediviseerde strijkersgroepen tot de eerste violen wordt opgetrokken. Zo wordt geleidelijk en in een gestadig crescendo een klanksonoor kompleks samengesteld, dat geleidelijk openbloeit als een indrukwekkende orgelklank. Op het einde van dit deel wordt diezelfde inhoud herhaald, maar dan in een soort spiegelbeeld; uit de volle strijkersklank verdwijnen een voor een de diverse partijen in een voortdurend decrescendo tot uiteindelijk de kontrabassen alleen overblijven. Tussen die twee strijkerspassages zingt de sopraan een ontroerend klaaglied, ondersteund door een klankrijke en zware begeleiding van het orkest. Het tweede deel begint met de hoge strijkers, de harp en de piano in een ietwat andere sfeer, maar al gauw worden de algemene toon en enkele procédés uit het eerste deel weer opgenomen. De snaren, de hoorns en de klarinetten ondersteunen de zangstem. Die is melodisch uitgeschreven en bestaat heel dikwijls uit de herhaling van kleine motieven. Als tekst gebruikt de komponist een inskriptie, door een jong meisje gekrast in de muur van de Gestapogevangenis te Zakopane in 1944. Ook in het derde

[p. 607]

deel spelen de strijkers de hoofdrol met af en toe een korte inmenging van de blazers, de piano of de harp. De sopraan zingt een volkslied uit de stad Opole, dat het niet begrijpend klaaglied voorstelt van een moeder die haar zoon tijdens een oproer verloor.

In tegenstelling tot vele van zijn andere werken gebruikt de komponist in deze derde symfonie geen enkel slaginstrument en laat hij het instrumentarium spelen zonder de minste klankvervorming. In de grond is het een zeer traditionele én zeer eenvoudige bladzijde. Met bescheiden middelen als ostinato's, parallelle akkoordenbouw, motievenherhaling, progressieve toevoegingen en aftrekkingen en soms een gedepouilleerde stijl weet de komponist een zeer ekspressieve partituur samen te stellen. Er wordt hier niet zozeer gezongen over de diverse klachten; het is zelfs niet op de eerste plaats een elegische verklanking van die treurdichten. De muziek is a.h.w. zelf een klaagzang geworden: uit elk motief en elke frase, uit het hele kompleks klinkt de klacht als vanzelf door. Kenmerkend voor Gorecki zijn o.m. de voorliefde voor de strijkers, het gebruik van kleine toonruimten en beknopte cellen, de elementaire vormgeving en natuurlijk enkele Slavische karakteristieken zoals de zware sonoriteit, de ekspressieve monotonie, en specifieke melodische wendingen. Een werk als dit laat een diepe indruk na, zeker wanneer het op zulke ideale wijze verklankt wordt door het Filharmonisch Orkest van de BRT o.l.v. de Franse dirigent en specialist van hedendaagse muziek Ernest Bour én niet in het minst door de sopraan Stefania Woytowicz, die zowel de eenvoud van het volkslied en de klagende melopee als de enkele dramatische aksenten met het juiste stijlgevoel interpreteerde.

Hugo Heughebaert.