Ons Erfdeel. Jaargang 21

Armand van Assche: Even boven het evenwicht.

...Woorden,
doorkijkgaatjes
naar onze vrees
voor het luchtledig. (32)

Het verrassende en originele in de nieuwe bundel van Armand van Assche is, dat hij met elementen uit de zakelijke, jachtige realiteit, die ons dagelijks leven bepaalt, een eigen-zinnige poëtische wereld heeft samengesteld. Bij een eerste lektuur heb je de indruk dat hij de lijn van de nieuw-realisten doortrekt. In feite is dit niet zo. Zijn poëzie vertolkt geen ‘zondagsklimaat’, zij is het resultaat van een ambivalent levensaanvoelen: het tragische besef dat de hedendaagse wereld ontwricht is en de (vergeefse) poging eraan te ontsnappen in het woord. Van Assche stelt een scherpe diagnoze van onze tijd, maar het is juist door het speelse, dubbelzinnige taalgebruik dat hij zijn tijdsdokument optilt boven een ontnuchterend relaas en als dichterschepper, ‘even boven het evenwicht’, precies tot een merkwaardig evenwicht komt door de voortdurend zichzelf opheffende tegenstellingen tussen taal en realiteit. De kontaminatie in de titel van de eerste cyklus Snelweglevend doet ons reeds op onze hoede zijn voor de dubbele bodem in zijn werk. Het stramien van deze cyklus is een ‘duivelse nachtrit’ langs de autosnelweg. Alle materiële ingrediënten van zo'n rit zijn aanwezig. Vanzelfsprekend gaat het hier niet om de beschrijving ervan, maar de rit is symbool van de gespletenheid en zelfkwelling van de moderne mens die in dit ‘snel-weg-leven’ vlucht voor zichzelf, terwijl hij in de waan is naar zichzelf op zoek te zijn ‘als naar een onvindbare / lucifer’. In vrijwel ieder gedicht van deze cyklus treedt die ambivalentie naar voren: de mist is het beeld van het gezicht dat de mens voor zichzelf verbergt, de wegspringende haas in de koplampen beeld van de mens die zichzelf ontwijkt en toch kijkt. ‘terwijl ik niet wil kijken’. De veiligheid van de parking voor de snackbar doet hem niettemin denken aan

‘de verwarring van wortels onder het beton.
Het vormeloze
dat in voorgoed vaste vorm stijft

en iedereen wacht, trappelt in de vrees
voor het gezwel.’ (13)

De rust van het platteland met het (gerestaureerde) hofstedeke is slechts een schijnbare rust, want je bent er thuis, ‘maar niet in jezelf’ enz. Alleen de frisheid van de morgen met de langzaam door de mist sijpelende zon brengt bij het ‘Even uitstappen’ enige verademing:

‘Even rusten onderweg
met de lichten uit,
in mezelf, tot jij

wenkt en je lach
rinkelt als kontaktsleutels.

Je lippen een lopend vuurtje
rond mij en daar kan ik in
komen, langzaam,
als 't water in je mond

en als ik je vind
is wat ik aanraak
warmte in mezelf.’ (19)

Het zijn wellicht de vogels omarmende bomen die hem aan ‘jij’ doen denken en een gevoel van menselijke warmte, na de kille nachtrit, schenken.

Het buitenspel van de liefde is trouwens het onderwerp van de tweede cyklus. In de liefdesbeleving leert het ik zichzelf verstaan in de ander, het ‘jij’. De woorden waarmee Van Assche de geliefde aanraakt, lossen op in warmte ‘waar tederheid begint’. Zij is

geen raadsel maar gewoon
het evenwicht dat ik verloor en zoek.
Jij, de kortste afstand tussen ik en mij
is de langste ter wereld.’ (29)

Ook deze vorm van zelferkenning draagt in zich reeds de kiem van kwetsbaarheid, van het menselijk-onbereikbare. Liefde is broos als een schelp, liefde is een scherm waarop het ik geprojekteerd wordt en dat het ik zichtbaar maakt en zwevend:

jji bent de lucht en ik
bouw er een kasteel rond.’ (31)

Wordt gevoel (hier: liefde) niet niet meer geduld in deze snel-weg-levende maatschappij? Het is alsof de dichter zich telkens weer op ‘buitenspelpositie’ betrapt, zich voelt zweven in het luchtledige, op zoek naar het evenwicht brengende middelpunt. De ontnuchtering van het ‘weekend’ doet - paradoksaal genoeg - de geliefden wakker schieten uit hun mooi opgehangen dromen.

In Avondvullende gezelschapsspelen tekent het gelaat van onze moderne wereld zich nog schamperder af. Het ‘ik’ en ‘jij’ zijn nog woordelijk aanwezig, doch in feite ruimen ze de plaats voor ‘hij’, de on(t)persoonlijk(t)e mens, die ‘tussen heerlijk stralende atoomcentrales’ zijn fin-de-siècle verveling oplost in allerlei technische snufjes. Variaties van leven worden getoond op een videotape.

In een handomdraai
kan ik mij vereeuwigen
of uitvegen.’ (38)

In het ervaringsinstituut vind je wel ‘een naam voor elk gevoel / dat je mist’. Horoskopen broeden de toekomst uit. Alles loopt gesmeerd en perfekt, altans uiterlijk. Achter het masker van de schijn is de klowneske weemoed verborgen om de ontmenselijking, om de mens die geen mens meer kan, mag of wil zijn. Iemands portret tekenen is typisch voor de manier waarop

[p. 592]

Van Assche zijn diagnoze stelt. Ik citeer begin- en slotverzen van het gedicht:

Hij voelt zich zo echt als de pijn
die verdoofd is.
...
Hij vloeit in lachen en wenen dooreen
als waterverf in de regen.’ (41)

Je kan moeilijk van een direkte aanklacht spreken. Van Assche vertaalt zijn wrevel in beelden die doen opkijken en na-denken. Het bekoorlijke zit hem in de verrassende associaties en kombinaties, al knipoogt hij, meen ik, wel eens even naar een Herman de Coninck b.v., hoewel zijn beeldvorming meestal in de sfeer blijft van de anekdotiek die het uitgangspunt vormt van zijn gedichten. Toch is het gevaar niet ondenkbeeldig - vooral in deze cyklus - dat Van Assche te systematisch zoekt naar vondsten. Voorbeelden als deze zijn legio: ‘als een hemdsknoopje / verliest hij zichzelf onderweg’ (39), hij zit ‘te spelen / met een elastiekje / als met zelfmoordgedachten’ (41), ‘je wordt weer rustig / als een achttiendeeuws inlegwerk’ (42), ‘als oordruppeltjes / sijpelt de wereld bij haar binnen’ (48), zij ‘krimpen / als ijsblokjes in hun glas’ (50). Maar het is vooral de toonaard die Van Assche onderscheidt van de nieuw-realisten van enkele jaren terug. De tragiek van de leegte van onze zo gevulde konsumptiewereld, waarin we ‘met miniem geruis openhartig het onzegbare verzwijgen’, bereikt een klimaks in de reeks Doodsmaskers in bloei. De ‘groene weduwe’ heeft alles, maar,

ze leeft tussen vazen en vage relaties
net, boven haar tranen.’ (48)

De hartklep van de ‘Oude man’ werkt nog nauwelijks

bij gemis aan beweging
en ook het gemis beweegt niet meer.’ (49)

Echt menselijk leven is ‘uitgedoofd’ en de ‘wonderkruiden met bittere namen als / god en ziel’ moeten we onder de oude gewelven op zolder gaan zoeken. Toch geeft Van Assche zich niet over aan een oeverloos pessimisme, want

Ergens moet er toch een luchtkamer zijn
voor de wond achter het litteken...’ (52),

maar als dichter kan hij aan de situatie niets (meer) veranderen. Terwijl hij in de laatste cyklus nog enkele Beelden vanuit de twintigste verdieping (lees: eeuw) toont van een wereld waarin niemand tevreden is, beseft hij dat het bevrijdende woord alleen op papier bestaat.

Ik kan alleen mijn woord houden
als mijn mond, die verwond-erd geneest.
Waarover ik niet kan spreken
daarover schrijf ik.’ (57)

Schrijven is niet langer zweven in het luchtledige, maar over de rand van jezelf kijken, in de hoop niet te vallen en het paradijs te ontdekken van de herinnering aan de tijd toen men zich niets herinnerde, toen alles écht en natuurlijk was, aan het land

waarachter alle lijnen samen verdwijnen
in het muisstille veld.’ (62)

Dat is de troost die ook ons na lektuur van deze waardevolle en diepmenselijke bundel rest.

Rudolf van de Perre.

Armand van Assche, Even boven het evenwicht, Orion, Brugge / B. Gottmer, Nijmegen, 1978, 64 blz.