Ons Erfdeel. Jaargang 21

Hugo Raes: Verloren paradijs.

Met De verwoesting van Hyperion schreef Hugo Raes één der zeldzame (goede) science fiction-romans uit onze letteren. Reeds het vorige boek van Raes, De Vlaamse reus (1974) had de ondertitel Fantastische verhalen meegekregen; teksten als Een gat in de lucht, Een naaktvakantie op Corsica, De Amazone, De tegengenesis, De Vlaamse reus en vooral Naar het wervingspaleis konden in de buurt van de science fiction gesitueerd worden. Nu rijst een dubbele vraag: wat is science fiction en wat heeft Hugo Raes ermee voor?

Dat science fiction op basis van wetenschappelijke gegevens of hypotesen een reis door de toekomst van ons universum zou maken, wordt sterk betwist door Harry Mulisch, die in De toekomst van gisteren (1972) schrijft: ‘Een toekomstroman spreekt niet over de toekomst van zijn heden, want dat kan niet, maar hij bespreekt zijn heden als toekomst. De toekomstige illusie wordt als een masker op het gezicht van het heden gezet, wat de satire tot resultaat heeft, want het masker is niets anders dan de karikatuur van het gezicht. Het van-daag wordt een toekomstig karakter verleend door de tendenzen van het vandaag te verlengen, te verhevigen, met als gevolg dat zogenaamde toekomstvisies of -visioenen nog veel hedener zijn dan het heden, waarin zij zijn ontstaan.’ De meeste science fiction-boeken Zijn dus erg beperkt: zij gaan ervan uit dat eenvoudige vermeerdering de menselijke evolutie bepaalt, vandaar het vaak moraliserende en pessimistische karakter van science fiction. Science fiction onderschat de kreativiteit van de mens, wiens geschiedenis - gelukkig - gebaseerd is op soepele aanpassingen en kreatieve veranderingen. Tot dergelijke, erg beperkte science fiction, heeft Hugo Raes zijn toevlucht

[p. 588]

Hugo Raes.

niet genomen. Hij ontsnapt duidelijk aan de gevaren die Mulisch schetst en sluit veeleer aan bij wat Luk de Vos in Mythos und Modus (Restant VI, 3/4) als echte science fiction beschouwt. De enige bron van interpretatie van de kosmos, van visie op de toekomst van de mensheid, ligt in de kunstenaar zelf, niet in een of ander (pseudo-)wetenschappelijk systeem of filosofisch leerstelsel, dat men even op te toekomst richt. Echte science fiction is een mytologiserende taalkonstruktie, de kreatie van een eigengereide kosmos, die in en door de taal vorm krijgt. Meteen is ook de vraag opgelost wat Hugo Raes in de science fiction-vorm aantrekkelijk vindt. Hij kreëert er een mytologiserende wereld-in-woorden, waarin hij zijn hoop en angst om lot en zin van het zijnde kenbaar maakt. Hierbij toont Raes zich een seismograaf van zijn tijd. In De lotgevallen (1968) en Reizigers in de anti-tijd (1970) bereiken de temponauten die Wredeland ontvluchten, de stad buiten de tijd, Nieuwland, een zoete liefdesstad waar ze herboren worden in een gedematerialiseerde vorm. Daar is alles muziek, variatie, kleur, liefde grenzeloosheid. Deze utopische droom kwam tot stand in de ludieke jaren rondom 68. Het rijk van de reizigers in de anti-tijd kan vergeleken worden met Hyperion, de hyperbeschaving uit Raes' laatste boek, maar Hyperion wordt verwoest door het onderrijk der mensratten. In die mensratten herkennen we onszelf.

In De verwoesting van Hyperion wordt in drie ruimtes gespeeld: de ruimte van Hyperion zelf, waar zich een superbeschaving ontwikkelt; de ruimte van Rensadia, een vlottende massa tussen het onderrijk en het bovenrijk; de ruimte waar de Ratniks huizen, het allesvernietigende onderras der ratachtigen, die Hyperion verwoesten. De Hyperianen zijn wens-mensen zoals Raes ze zich droomt; de Rensen vertegenwoordigen ons allemaal, onderweg van beest naar ‘mens’; de Ratniks, dat zijn de angst-mensen, de massabeesten die al wat mooi en edel is, willen vernietigen. Maar ook in het gedrag der Ratniks herkennen we helaas heel wat maatschappelijke toestanden. Het lijkt er wel op dat de biologen gelijk hebben als ze talrijke analogieën ontdekken tussen het groepsgedrag van mensen en dieren. In de individuele ontwikkeling, in de persoonlijke queeste naar onze bestemming ligt de enige oplossing. Maar de ‘zwijgende meerderheid’, opgejut door een of ander onderras van beestachtigen, maakt ook deze oplossing uiterst moeilijk. Dat moeten tot hun scha en schande de Rensen ondervinden die flink op weg waren zich op te werken tot heuse Hyperianen: Voeler, Denker en vooral Dichter. Deze vervullen de funktie van tussenpersoon tussen de vlottende massa en de vrije, vergeestelijkte Hyperianen. Op die wijze ziet ook Hugo Raes zijn schrijverschap: stroomopwaarts roeien met de spaan van het woord tegen de lelijke slogans van de beestachtige massa. Dat een Rens als Dichter heel wat met Raes te maken heeft, wordt ironisch geïllustreerd in het hoofdstukje Bezoek aan Boekland. Dichter staat in Boekland vol bewondering voor de prachtige teksten van Xenofon, Vergilius, voor de citaten uit de Edda waarvan hij met volle teugen mag genieten. Het meest geniet hij nog van een tekst van Streuvels, te vinden in de zaal ‘Lijsternest’. Hij verliest echter de draad bij het lezen van de teksten in de zaal Rijgersnest. In deze teksten herkennen we audio-visuele gedichten à la Insingel en eindeloze taalalgoritmen. Dichter heeft de indruk dat hij zoveel gedichten kan maken als hij wil. Bij nader inzien echter wijst hij die perfide idee met kracht van de hand. Dat Raes zich een Demiurg voelt tussen mens en godmens, of in de taal van het boek: tussen ratmens (Rens) en Hyperiaan, blijkt uit het hoofdstukje Vertwijfeling. De Rens-Dichter vraagt zich af: ‘Waarom dichtte hij eigenlijk? Zijn soortgenoten hadden niet de minste belangstelling voor zijn maaksels. Eten, drinken, masturberen en onophoudelijk paren, en werken, wroeten, dat hield ze bezig. Ja, dat was het woord: bezig. Altijd bezig zijn. Nooit eens mijmeren, dromen, denken. (...) En de menswezens hadden ook geen belangstelling voor zijn poëzie. Hij besefte dat zijn ontwikkeling daarvoor te ontoereikend was. Dat zijn taal daarvoor te onvolmaakt was. Eens temeer kreeg hij het gevoel van eigenlijk een vreemde te zijn in beide werelden: zowel in die der menswezens als in die der mensratten.’ Dichter wil zijn volk verheffen, wellicht ooit het niveau laten halen van de Hyperianen. Maar hij weet nu al dat de mensratten zich veeleer naar beneden zullen laten halen door de beestachtige Ratniks - die nog meer rat zijn dan mens - dan dat ze zich zouden laten optillen door dromers en denkers als hij.

De drie ruimtes van De verwoesting van Hyperion bepalen meteen de struktuur van het boek. Van de 41 hoofdstukken zijn er

[p. 589]

17 die zich in Hyperion afspelen, 17 in Rensadia en 7 bij de Ratniks. De verdeling der hoofdstukken wijst op de evolutie in het boek. Naargelang de Hyperion-hoofdstukken in aantal afnemen, nemen de Rensadia-hoofdstukken in aantal toe. Op de epiloog na spelen de laatste 7 hoofdstukken zich echter bij de walgelijke Ratniks af. Zij zijn het die de Rensen opruien en Hyperion verwoesten. De Epiloog, waarin enige overgebleven Hyperianen de situatie op een dubieuze want onwaarschijnlijke manier recht kunnen zetten, lijkt dan ook op een geforceerd aanhangseltje, dat de pil moet vergulden. Het boek zou zoveel indringender geweest zijn zonder dat happy-end.

Na de grote katastrofe hebben zich op aarde alleen een kleine groep mensen - die zich ontwikkelen tot een superras - en geavanceerde ratten gehandhaafd. In zee zwemmen nog haaien. De Hyperianen zijn Raes' wensdroom-wezens. Door de uitvinding van het verjongings-eleksir en de fenikskuur werd de dood afgeschreven, ‘de bevrijding van allerlei stoffelijkheid’ is een feit, een leven ‘van droom en poëzie’ komt tot stand. Door de Multi Dimensional roepen de Hyperianen alle gewenste landschappen uit het verleden op; ziekte en dood zijn verbannen, seks is overbodig geworden, de vrouwen zijn dichtgegroeid. Ongeveer 300 jaar na het grote kataklysme is Hyperion uitgegroeid tot een luchtbel, een trotse burcht van intelligentie, van hoog-menselijke beschaving. De glazen stad is omringd door de Hemelse Bloemenvelden, waarop voedzame vruchten en keverachtige diertjes - zoals de praës - worden gekweekt. Daar werken de zich snel ontwikkelende Rensen, de mensratten. Een vierhoeksverhouding van vriendschap tussen de Hyperiaanse leiders Mandux en Tmektra en de vermenselijkte Rensen Dichter en Libida behoort zelfs tot de mogelijkheden. De Hyperianen leven van ‘meditatie en poëzie, van dromen’. Zo is Tmektra voortdurend MD-programma's aan het programmeren en aan het mijmeren over de oertaal van de mens. Na een ontdekking van de Rensen onderzoekt ze zelfs de mogelijkheid van een plantentaal. De meest ontwikkelde Rensen dromen ervan met de Hyperianen gelijkgeschakeld te worden. Volgens hun mytologisch geloof zijn ze overigens ontstaan uit een kopulatie tussen Grote Godman en Grote Godmoeder Rat. In de Human Behaviour Training School leren de Rensen zich menselijk gedragen: rechtop lopen, traag stappen, de mensentaal dekoderen... Sommige Rensen, zoals Denker, Dichter en Voeler willen hogerop. Maar de massa der Rensen wordt beïnvloed door de oprukkende menigte der Ratniks, die nauwelijks het primitieve rat-zijn ontgroeiden. In dat massa-proces herkennen we onze maatschappij. De Rensen dansen in tenten, schrokken rauw vlees, zwoegen en paren, laten zich opruien door een fascistisch onderras, hebben geen belangstelling voor kunst en meditatie... De Rensen laten zich niet optillen door hun profeten tot die maatschappij van ‘vrede, verinnerlijking en vrijheid’, maar worden opnieuw rat, het beest gelijk. De Hogerop-beweging van Dichter en Denker moet het afleggen tegen de Terug-beweging van Roerling. De benden van Roerling veroorzaken in Rensadia toestanden die alweer aan onze maatschappij herinneren: woningnood, ongekontroleerde voortplanting, vreemdelingenprobleem, vervuiling van stad en landschap, toenemende agressie, korruptie van de bureaukratie... Eerst veroveren de Ratniks Rensadia: de massa doet mee, de ‘évolués’ worden uitgeschakeld of vluchten. Dan komt de volgende stap: de Ratniks gijzelen Tmektra, die een noodlanding moet maken. De Hyperianen begaan de fout van alle intellektuelen: ze onderschatten het smerige onderras dat de beschaving belaagt. Ze laten de Ratniks binnen, die alles kort en klein slaan, de laboratoria besmeuren met het bloed der geleerden en de komputers onderzeiken. Na een roes van drie eeuwen vrede, slaat de dood weer toe. Van Hyperion blijft nog een stinkende ruïne vol kadavers over. De overblijvende mensen en geëvolueerde Rensen worden opgegeten. Roerling vestigt een fascistisch diktatuur. Hongersnood heerst, builenpest breekt uit, honderden Ratniks, die tekens van intelligentie vertonen, verdwijnen. Alle hoop schijnt verloren als Roerling met de steeds gevangen Tmektra wil paren en haar daartoe moet opensnijden. Ze sterft terwijl de laatste der mensrensen, Dichter, zelfmoord pleegt.

Het gruwelijke einde van een maatschappij, wellicht van de onze, wordt schokkend geprofeteerd. Hoe jammer is het dan ook dat de epiloog alles op losse schroeven zet en vol onwaarschijnlijkheden zit: er blijken nog een aantal mensen te leven (‘tientallen’; in een vorig hoofdstuk was er sprake van 15); plots blijkt een wapen te bestaan, het vuurgordijn, dat alle Ratniks kan verwoesten... Een andere opmerking is een zekere haast waarmee Raes dit boek heeft afgeleverd, getuige daarvan enige ‘blind’ gebleven motieven, die plots doodlopen, zoals het ras der ‘Berserkers’ of nog de builenpestbescherming die Dichter aan Roerling had bezorgd.

De verwoesting van Hyperion blijf ik, ondanks deze bezwaren, toch als de belangrijkste science fiction-roman uit onze letteren beschouwen.

Hugo Bousset.

Hugo Raes, De verwoesting van Hyperion, De Bezige Bij, Amsterdam, 1978, 318 blz., f 29,90.