Ons Erfdeel. Jaargang 21

[p. 582]

Literatuurwetenschap: teorie en praktijk.

1.

Zes jaar geleden, in het opstel Verboden in te halen - weg versmalling, toekomstperspectieven van de Nederlandse letterkunde (herdrukt in Kritisch Akkoord 1973), konstateerde Kees Fens een ontwikkeling van belevend met literatuur bezig zijn naar teoretische literatuurbeschouwing. Hij schetste die ontwikkelingslijn vanuit de literaire kritiek en betrok daarbij de rol van de literatuurwetenschap: ‘Er dreigt het gevaar dat de zich steeds meer specialiserende wijzen van literatuurbenadering zich van de leeservaring geheel gaat losmaken. De toch al grote afstand tussen lezers en duiders zal nog groter worden; bij de laatsten blijkt het literaire werk tenslotte alleen nog maar materiaal voor interpretatie en theorievorming. Wat belevingswereld was is een vakwereld geworden.’ Het is nogal vreemd dat een man die aan de basis heeft gestaan van het tijdschrift Merlyn - dat boven geschetste ontwikkeling juist sterk heeft aangewakkerd - een dergelijk toekomstperspektief beschrijft. Merlyn is het tijdschrift geweest dat de literatuurwetenschap nadrukkelijk een grotere inbreng wilde geven in de literair-kritische praktijk. Merlyn is het tijdschrift geweest waarin de eerste grote analyses van gedichten en romans verschenen die doorspekt waren met inzichten van de literatuurwetenschap. Die werkwijze heeft sterke kritiek opgeroepen (onlangs heeft Carel Peeters in Het avontuurlijk uitzicht nog een duit in het zakje gedaan). De Merlyners zouden de literatuur te veel isoleren, zij zouden geen oog gehad hebben voor het verband tussen literair werk en de werkelijkheid, etc., etc. Een deel van die kritiek is gerechtvaardigd, maar het uiteindelijke resultaat van hun bemoeienissen is wel dat men nauwkeuriger te werk gaat bij het lezen en verklaren van gedichten en romans. Welk oordeel men ook over de Merlyners heeft, het is een feit dat hun invloed op de literaire kritiek, op de hele literaire scene groot is geweest. Op twee nivo's werkten zij in: er kwam een grotere aandacht voor de teoretische kant van de zaak, de literatuurwetenschap, en daarnaast trachtte men bij de analyse en interpretatie van afzonderlijke literaire werken meer vakkundig te werk te gaan. Ik haast me erbij te zeggen dat deze verschijnselen internationaal zijn. In veel landen zien we die zgn. immanente literatuurbeschouwing enige tijd domineren. In de Angelsaksische landen is dat New Criticism, in Duitsland de werkimmanente Interpretationslehre. Nadat in 1955 het Russisch Formalisme van de jaren 1910 ‘herontdekt’ werd, speelde ook deze stroming samen met het Tsjechisch strukturalisme een belangrijke rol in dat hele wordingsproces van de literatuurbeschouwing naar teoretisering en specialisering toe.

2.

De belangstelling voor de literatuurwetenschap werd in Nederland nog eens ekstra gestimuleerd door het (hand)boek van F.C. Maatje (Literatuurwetenschap, 1970). Hierna ontstond in de literaire en vaktijdschriften een ware stortvloed van literatuurteoretische publikaties waarvan het eind nog lang niet in zicht is. Heel globaal kan men zeggen dat wetenschappers op zoek zijn naar de oplossingen voor een aantal centrale teoretische problemen: het gaat hierbij niet meer om teksten in eerste instantie, maar om zuiver teoretische problemen als: aan welke eisen moet de literatuurwetenschap voldoen om wetenschappelijk te kunnen zijn; welke rol speelt de interpretatie van de afzonderlijke werken in de hele teorie van de literatuur; hoe beschrijf je teksten; wat is de verhouding tussen de tekst en de werkelijkheid buiten de tekst; wat is de relatie tussen analyse en interpretatie; hoe kan je goede van slechte interpretaties onderscheiden; hoe bewijs je een interpretatie; hoe kan je een tekst zinvol evalueren (waarderen), enz., enz.

Haast niemand kan al deze publikaties in binnen- en buitenland overzien, laat staan kennen. Er zijn zoveel - vaak tegenstrijdige - antwoorden op deze vragen gegeven dat indelingen haast onmogelijk geworden zijn. Onlangs verscheen het Tekstboek algemene literatuurwetenschap, samengesteld door Bronzwaer, Fokkema en Kunne-Ibsch waarin een poging gedaan wordt enige orde te scheppen in de diversiteit van literatuurwetenschappelijke publikaties.

Het boek wordt terecht gepresenteerd als een eerste inleiding. De samenstellers hebben daartoe een aantal publikaties bijeengebracht en gegroepeerd rond de drie hoofdtema's: metodologische problemen (aan welke eisen moeten uitspraken over literatuur voldoen), analyse van teksten (hoe beschrijf je teksten) en de verhouding tussen tekst en samenleving/geschiedenis.

Ze hebben een uitstekende keuze gemaakt. De meeste teksten behoren tot de ‘klassieken’ op het terrein van de tereotische literatuurwetenschap. Een aantal artikelen hebben een sterk overzichtskarakter, waardoor de lezer een uiteenzetting voorgeschoteld krijgt van de meest dringende literatuurwetenschappelijke problemen. Dit geldt met name voor het al wat oudere maar nog steeds verrassend aktuele artikel van J.J.A. Mooij, Over de methodologie van het interpreteren van literaire werken, maar ook voor de artikelen van Kunne-Ibsch (speciaal voor dit boek geschreven) en Fokkema. De laatste schrijft over Methode en programma van de vergelijkende literatuurwetenschap maar bespreekt en passant zoveel andere teoretische problemen dat de lezer zich na bestudering zeker een algemeen beeld kan vor-

[p. 583]

men van de elementaire vraagstellingen van de literatuurwetenschap in het algemeen. Deze konstatering geldt voor het hele tekstboek. Dat de samenstellers dit lukt, is prijzenswaardig. Andere beroemde artikelen zijn die van Jakobson en Lévi-Strauss over de interpretatie van poëzie, van Jakobson over literaire kommunikatie, van Bremond over verhalend proza en van Jauss over receptie-estetika. Lotman is vertegenwoordigd met een boekfragment.

Elke afdeling wordt door de samenstellers van een korte maar duidelijke inleiding voorzien. De opgenomen artikelen worden daar geplaatst in een ruimer verband of in een bepaalde stroming. Men wijst erop dat een bepaald artikel zeker niet het laatste woord is over dit onderwerp en verwijst de lezer naar verdere literatuur over dit onderzoekaspekt. Bijzonder illustratief is de keuze onder het hoofdstuk poëzie: daar treffen we drie verschillende wijzen van benadering aan die in de moderne poëzie-analyse van grote invloed zijn. In de inleiding worden de achtergronden van elke benadering uiteengezet. Dit gebeurt ook bij het verhalend proza: men onderscheidt daar in de inleiding de Angelsaksisch-Duitse traditie naast de strukturalistische en men gaat in op het principiële onderscheid tussen literaire tekst of literaire kommunikatie-situatie als voorwerp van onderzoek. Daarnaast is er ook kritiek: Zonder iets af te willen doen aan de voortreffelijke keuze van de samenstellers vraag ik mij echter af of de beperkte opzet van deze bundel zo'n gelukkig uitgangspunt is. Er zijn tal van andere belangrijke artikelen, met name verhelderende review-opstellen, die niet opgenomen konden worden: bijvoorbeeld die van Oversteegen, Verdaasdonk, Anbeek en Segers (om me tot Nederlanders te beperken). Als men een ruimere keuze had gemaakt was het boek natuurlijk wel drie of vier maal zo dik geworden (of tot evenzovele delen uitgegroeid), wat in het Nederlandse taalgebied kennelijk niet mogelijk is. In Duitsland werkt men nogal eens volgens dat principe. Ihwe bracht daar in drie kloeke delen een reeks artikelen bijeen over de relatie literatuurwetenschap - taalkunde, een werkgroep o.l.v. J. Hauff besteedde in twee delen aandacht aan de metoden van de verschillende literatuurwetenschappelijke richtingen (met teksten van Dilthey, Gadamer, Staiger, Jauss, Sklovsky, Tynjanov, Eichenbaum e.a.). Ik denk dat het geven van een overzicht van de centrale problemen in de literatuurwetenschap meer tot zijn recht komt, meer verantwoord kan gebeuren bij een grootsere opzet. Wanneer de lezer met een serie richtingen, namen en problemen in zo'n kort bestek gekonfronteerd wordt, is de kans groot dat het eerder leidt tot onduidelijkheid dan tot inzicht in de problematiek.

3.

Naast een grotere belangstelling voor de teoretische literatuurwetenschap manifesteert zich - zoals gezegd - meer en meer aandacht voor een verantwoorde analyse van de teksten. Een negatieve ontwikkeling volgens Fens, wanneer beleving plaats gaat maken voor duiding. Deze praktische literatuurwetenschap bouwt voort op resultaten in de teorie en ligt uit de aard der zaak altijd enigszins achter op teoretische onderzoekingen. Daarnaast stelt de teorie vaak dermate stringente eisen dat men daarmee in de praktijk van de analyse weinig kan beginnen.

Als resultaat van de toegenomen interpretatielust kan men de serie Synthese zien: een reeks boekjes waarin telkens een roman uit het Nederlandse taalgebied aan een nauwkeurige analyse onderworpen wordt. Tot nu toe zijn acht boekjes verschenen, nl. over De koperen Tuin (J. Pop), Terug naar Oegst-geest (A.L. Oosthoek), Lijmen/ Het been (G. Marks - van Lakerveld), Het stenen bruidsbed (H. Schmitzs-Küller), Het verboden rijk (E. Francken), De donkere kamer van Damokles (F.A. Janssen), De Avonden (E. Kummer/ H. Verhaar) en De Kapellekensbaan/Zomer te Ter-Muren (G.J. van Bork). Naast een aantal algemene opmerkingen over de serie zal ik nader in gaan op de drie laatstgenoemde deeltjes.

Elk boekje is in principe op dezelfde wijze opgebouwd: data (over de schrijver en zijn tijd), de korte inhoud van de roman, een aantal kernhoofdstukken waarin een analyse gegeven wordt van de bouw van het verhaal (vertelsituatie, tema's en motieven, beschrijving van de personages en de ruimte, etc.). Daarna wordt kort bekeken hoe de literaire kritiek op het besproken boek heeft gereageerd. De analyse wordt afgesloten met een bibliografie.

Het voordeel van zo'n uniforme opbouw is duidelijk: alle aspekten van het verhaal komen aan de orde; uit andere analyses blijkt maar al te vaak dat men alleen dat aspekt behandelt wat in het besproken werk interessant is. Het nadeel - te weinig ruimte voor de specifieke aspekten van het besproken werk - wordt goed ondervangen doordat het algemene schema niet té strak wordt aangehouden (uit de hierna volgende besprekingen van drie deeltjes blijkt dat zonneklaar). De verschillende recensenten die de Synthese-reeks ‘eenheidsworst’ genoemd hebben, legden te veel nadruk op het specifieke van elk literair werk en vergaten dat de elementen van de algemene opbouw in elk werk een rol spelen.

Overigens schrijft de uniforme opbouw van de deeltjes de auteur niet ‘de’ benadering voor. Hoe elke schrijver de elementen ‘structuur’, ‘vertelperspektief’ en ‘thema en motieven’ in een samenvattende analyse presenteert en waar hij zijn zwaartepunten legt, wordt niet voorge-

[p. 584]

schreven. Elke schrijver blijkt zijn eigen benaderingswijze te hebben: de enige dwang die uitgeoefend wordt is dat er aandacht moet worden geschonken aan een aantal elementaire romantechnische (‘bouw’) begrippen. Daardoor krijgen we niet de situatie dat het ene deeltje is geschreven vanuit een psychoanalystische literatuurteorie en het andere vanuit een romantische, symbolistische, marxistische of avant-gardistische kijk op de zaken.

De manier waarop in de Synthese-deeltjes romans besproken worden is niet nieuw. In elk literair tijdschrift verschijnen, sinds Merlyn daartoe de aanzet heeft gegeven, regelmatig grotere analyses waarin men de begrippen tijd, handeling, tema, motieven, idee, stijl, personen, ruimte, vertellersperspektief, verteller, verhaal en werkelijkheid toepast op het te bespreken werk. Het biezondere is van ander karakter: enerzijds vinden de analyses plaats volgens een redelijk vast patroon in een serie, anderzijds proberen de besprekers de resultaten van elders verschenen interpretaties samen te vatten (vandaar de term synthese).

Sommigen hebben erop gewezen dat deze situatie ertoe zou kunnen leiden dat de lezer denkt het laatste woord te horen te krijgen in deze deeltjes. In sommige gevallen zal dat het resultaat zijn: vooral bij de betere deeltjes. Maar in het geheel genomen is dit argument erg relatief: wie als beginneling een analyse leest van Kees Fens of Oversteegen of wie dan ook, denkt eveneens dat die het laatste woord hebben. Wanneer je als lezer wat verder komt, blijken ook zij slechts een interpretatie gegeven te hebben: ‘de’ interpretatie leveren Fens of Oversteegen of Vogelaar niet, evenmin doen de auteurs van de Synthese-reeks dit. Hoewel elk deel een behoorlijke omvang heeft (variërend van 74 tot 104 pagina's) nemen weinig auteurs de moeite een behoorlijke teoretische verantwoording van hun uitgangspunten of terminologie te geven. Wat men onder tema, motief of vertellersperspektief verstaat wordt niet vaak gezegd, een enkele keer kort en te beknopt omschreven (en dan nog meestal Drops omschrijving uit Indringend lezen). Alleen Eep Francken neemt voldoende ruimte voor uitleg. Juist in een tijd waarin de literatuurwetenschap alle mogelijke moeite doet haar uitspraken teoretisch gefundeerd te onderbouwen, doet deze werkwijze vreemd aan. Bovendien bevordert het de leesbaarheid en begrijpelijkheid voor de gewone lezer niet: termen als auktoriaal en personaal perspektief mogen best uit de doeken gedaan worden.

Ik moet hier overigens direkt aan toe voegen dat het in geen enkel deeltje wemelt van de vaktermen; voor de geïnteresseerde leek zal het nog wel redelijk leesbaar zijn.

Globaal gezien kan men zeggen dat de analyses een vrij technisch karakter hebben: men gaat uit van een tekstgerichte aanpak, een immanente analyse, waarin de invloed van zowel Merlyn als de literatuurwetenschap merkbaar is (dit verschilt van deel tot deel). Wel wordt in elk deel de relatie tussen de tekst en de werkelijkheid als verplicht nummer opgevoerd, evenals de reakties van de kritiek op de tekst, maar het zwaartepunt ligt bijna overal op een kontroleerbare, aan de hand van tekstfragmenten beargumenteerde interpretatie c.q. tekstbeschrijving. Dit zou de beginnende lezer de indruk kunnen geven dat teksten zo gelezen moeten worden. Er zijn uiteraard andere leeswijzen mogelijk. Zonder een oordeel over de waarde ervan uit te spreken is het denkbaar de romans van L.P. Boon meer literatuursociologisch te benaderen dan Van Bork doet (hij zegt op p. 83: ‘De lezersconventie bestempelt literatuur nu eenmaal tot fictie en op zijn hoogst verwijst literatuur langs een omweg naar de werkelijkheid, bij voorbeeld via haar symbolische functie.’): Weverbergh komt op die manier tot een aantrekkelijke visie op Boon. In het deel over De Avonden doet zich het zelfde geval voor. De schrijvers Kummer en Verhaar willen alleen iets over de dromen van de hoofdpersoon Frits van Egters zeggen ‘...uitgaande van de tekst alleen en van datgene wat we al gesignaleerd hebben over die tekst: thema's, subthema's, enz...’ (p. 79). Er is een andere leeswijze mogelijk, nl. een psycho-analystische, gebaseerd op Freud. De schrijvers noemen die aanpak (hij is toegepast door Van Zweden in een artikel in Spektator), maar wijzen hem af i.v.m. het spekulatieve en gevaarlijke van zo'n interpretatie.

4.

Het eerste Synthese-deel, over De donkere kamer van Damocles, geschreven door F.A. Janssen, is in tweeërlei opzicht een goede keuze: het is een klassiek boek waaraan wat te analyseren valt, het stelt de lezer duidelijk voor een probleem. Anderzijds is Janssen dé Hermans-kenner op het moment. Hij heeft talrijke publikaties over Hermans op zijn naam staan en dat is in dit deeltje op elke bladzijde te merken. Janssen heeft de vrijheid genomen enigszins af te wijken van het vaste bespreek-patroon; centraal in zijn boekje staat de vraag die elke lezer van De donkere kamer bezighoudt: bestaat Osewoudt's dubbelganger Dorbeck wel of niet? In een uitvoerige en vakkundige analyse waarin de technische bouwelementen van de roman aan het centrale probleem worden gekoppeld geeft Janssen zijn interpretatie van die vraag. Volgens hem is het noch voor Osewoudt, noch voor de lezer uit te maken of Dorbeck bestaat. Hieraan koppelt Janssen na een korte omschrijving (gebaseerd op Drop)

[p. 585]

van tema en motief, die idee van de roman: het probleem dat de roman stelt is dat van de onkenbaarheid. Hij legt uit dat ook de lezer de oplossing niet kan leveren doordat de schrijver een bepaalde techniek gebruikt waardoor hij het verhaal beleeft met de ogen van de hoofdpersoon en het is hem niet mogelijk de werkelijke gebeurtenissen achter de gepresenteerde visies te reconstrueren (p. 39).

De titel van de serie indachtig neemt Janssen enige ruimte om andere interpretaties te bespreken, hier en daar te toetsen. Aan het slot van het boekje besteedt hij ruime aandacht aan de plaats van De donkere kamer in de rest van het werk van Hermans. Ook hiermee wordt afgeweken van de andere delen in de serie: de meeste auteurs doen dit niet en als zij hier al op in gaan, dan slechts heel kort en globaal.

E. Kummer en H. Verhaar gaan bij hun analyse van De avonden van Gerard van het Reve anders te werk. Zij centreren de bespreking niet rond een kardinaal probleem dat het werk stelt, maar onderzoeken konscentieus stap voor stap de diverse bouwelementen. Daarna gaan zij uitgebreid in op de tematiek, de werking van het boek. In dat hoofdstuk staat uiteraard de hoofdpersoon Frits centraal: door het karakter van het boek is dat volledig gerechtvaardigd. Kummer/ Verhaar stellen terecht: ‘Geen breuk, fabel en sujet die samenvallen, constante herhalingen, al deze factoren bepalen het gezicht van het verhaal, het is statisch... de spanning ligt op een ander vlak. Bij het lezen zal de lezer zich na een poosje niet meer afvragen: Wat zal er nu gebeuren, maar: wat is er met die Frits aan de hand?’ (p. 44). De auteurs vermelden wat een aantal kritici over de tematiek gezegd hebben en besluiten geen keuze te doen uit dit materiaal: eenzaamheid, isolement, vervreemding, verveling, illusieloosheid, psychisch konflikt, zinloosheid van het bestaan, kommunikatieproblemen zijn allemaal termen en noties die in de beschrijving van Kummer/Verhaar (p. 58-67) om de beurt opduiken. Zij zeggen ekspliciet: ‘omdat we ze geen van alle per se onjuist beschouwen, zal het... niet onze bedoeling zijn de tema's tot hét tema van De avonden te verheffen. Veeleer willen we laten zien hoe een en ander in de roman funktioneert: van welke aard Frits' eenzaamheid is, waarin zijn isolement bestaat, hoe hij het leven als zinloos ervaart...’ (p. 46). Dit komt neer op parafraseren, bepaalde situaties belichten en al naar het uitkomt één van die tema's (voor het gemak sub-tema's genoemd) eraan te verbinden. Eénmaal lijken de schrijvers hét tema gevonden te hebben: op p. 63 zeggen zij: ‘...het gevoel van verlaten-zijn, een tema dat trouwens in het hele verhaal de basis vormt van andere tema's of sub-tema's’. Maar helaas zegt zo'n uitspraak niets wezenlijks als je tema niet omschrijft. De gebruikelijke definitie ervan - de kortste aanduiding van het centrale probleem c.q. gedachte - past niet: er is immers per definitie maar één omschrijving van dat kernprobleem. Kummer en Verhaar geven die niet.

Dit is overigens kenmerkend voor hun centrale vierde hoofdstuk (p. 45-93): het bevat veel, zeer veel informatie over personen en tematiek, zodat iedereen eruit kan oppikken wat hem relevant lijkt, maar het is allemaal veel te vaag, te weinig to the point, te veel bladvullend literair-kritisch werk, te weinig gebaseerd op literatuurwetenschappelijke grondgedachten. De in de literatuurwetenschap geformuleerde eisen mogen in de praktijk te streng zijn, Kummer en Verhaar hebben niet eens geprobeerd in de buurt te komen van uitgangspunten als eksaktheid, ondubbelzinnigheid en systematiek. In de literaire kritiek wordt geprobeerd aan te knopen bij de situatie van de lezer; deze wil ervaringen op doen, wil weten wat het boek voor hem, nu, te zeggen heeft. In de literatuurwetenschap en ook in de tekstanalyse, waar het hier tenslotte om gaat, probeert men tot een wat objektievere vorm van kennis te komen.

G.J. van Bork die in het vijfde Synthese-deel over De Kapellekensbaan en Zomer te Ter-Muren van Louis Paul Boon schrijft, slaagt daar beter in dan Kummer en Verhaar.

Van de drie deeltjes die we hier nader bekijken, is dit het meest technische. Hiermee is geen negatief waardeoordeel uitgesproken: de nadruk op de bouw van de roman maakt de analyse er zeker niet minder leesbaar op. Bovendien had van Bork m.i. weinig keus: het kenmerkende van de beide romans is hun opvallende bouw. Wie iets aan De Kapellekensbaan en Zomer te Ter-Muren wil analyseren moet eerst de struktuur ontrafelen. Van Bork doet dit vakkundig en helder: hij onderscheidt drie vertellagen, d.w.z. de Ondine-roman, de aktuele-roman en de Reinaert-verhalen. Hij bepaalt de verhouding van de lagen tot elkaar en bespreekt ze daarna elk apart.

Bij de behandeling van de tematiek wordt de lezer duidelijkheid geboden: als hoofdtema van de Ondine-roman noemt de schrijver: ‘het conflict tussen individu en samenleving, of preciezer, het conflict tussen individu en politiek-maatschappelijk systeem’ (p. 47); het centrale tema van de aktuele roman is ‘de twijfel en het relativisme’ (p. 52). Bij de bespreking van de Reinaert-verhalen spreekt Van Bork van ‘de centrale idee van De Kapellekensbaan’ (p. 66) dat door de Reinaert-verhalen versterkt wordt: hij formuleert het als volgt: ‘het feit dat de kleine man de dupe is en zal blijven in een wereld waarin ieders eigenbelang centraal staat en dat, waar groepsbelangen worden uitgevochten,

[p. 586]

het individu onder de voet wordt gelopen’ (p. 66). Zonder dat het met zoveel woorden gezegd wordt, is de centrale idee een samensmelting van de hoofdtema's uit de Ondine- en aktuele roman.

In het hoofdstuk Tijd maakt Van Bork aannemelijk dat de bouw van de roman in dienst staat van het centrale idee: het individu wordt onder de voet gelopen en ‘de drie lagen... worden in de roman verwerkt om aan te tonen dat er in de geschiedenis van de mensheid weinig nieuws onder de zon is’ (p. 75). Het open einde wijst in dezelfde richting: het ‘moet de lezer suggereren dat er eigenlijk geen echt einde mogelijk is’ (p. 77). Alles kan en zal weer opnieuw beginnen. Aan het slot noemt hij nog enige motieven die de centrale idee ondersteunen (helaas spreekt Van Bork hier plotseling van ‘centrale tema's’ i.p.v. centraal idee).

Uit hetgeen hier over de diverse deeltjes uit de Synthese-reeks geschreven is, mag blijken dat er kritiek mogelijk is; niettemin ben ik van mening dat deze reeks in z'n geheel genomen voorziet in een lakune. Het is een waardevolle serie die het verdient uitgebouwd te worden.

Aan het begin van deze bespreking heb ik Kees Fens geciteerd. Zijn bezwaren tegen toenemende specialisering mogen oprecht zijn, maar het is mijn vaste overtuiging dat de literatuurbeschouwing, wil zij serieus genomen worden en waardevol zijn, een tak moet bezitten die zich op wetenschappelijke wijze bezig houdt met literaire produkten. Met nadruk zeg ik een tak. Het bespreken van literatuur mag nooit alleen het analyseren van literatuur met wetenschappelijke hulpmiddelen zijn. De literaire kritiek heeft een andere funktie, moet ook gelijktijdig naast de wetenschappelijke aanpak blijven bestaan. De gemiddelde lezer is in andere vragen geïnteresseerd dan de vakspecialist. Voor de gewone lezer blijft leesplezier het voornaamste: voor wie zich verder in een boek wil verdiepen, zijn er de Synthesedeeltjes. Misschien komt die lezer tot de ontdekking dat de gegeven informatie zijn leesgenoegen vergroot. Dat zou een mooi resultaat zijn.

Ruud A.J. Kraayeveld.

W. Bronzwaer, D. Fokkema en E. Kunne-Ibsch (red.), Tekstboek algemene literatuurwetenschap, Ambo, Baarn, 1977.
Serie Synthese, Wetenschappelijke uitgeverij, Amsterdam.