Ons Erfdeel. Jaargang 21

Beeldende kunst

Rik Hoydonckx als grafikus.

Toen de Limburgse kunstenaar Rik Hoydonckx (geboren op 14 september 1924) in 1968 zijn honderdste tentoonstelling hield, schreven we: ‘Hij tast het landschap en de figuur af en al die biolegerende mogelijkheden ontvouwen zich voor hem: het afwegen van het vlakmatige en het volume, het tekenen-naar-binnen en het tekenen-naar-buiten, de ontdekking van de verhoudingen der vormen, het spel van dynamische en statische elementen, het openleggen van de kern’.

Twee jaar later schreef een recensent in Londen: ‘None of his works has any superfluous details but retains only the essential outline. Each element of the composition has its own place in the building up of the original idea and each square inch is an essential part of the complete work. To obtain this global effect he never makes use of technical tricks. So one can say that the works of Hoydonckx are basically the genuine expression of his artistic vision’.

Uit beide teksten moge blijken dat - al is Hoydonckx de laatste vijf jaren ook aktief in de schilderkunst: tempera kaseïne en akwarel - hij toch hoofdzakeljik als grafikus bekendstaat. Hij stustudeerde te Antwerpen bij prof. Hendrickx, te Parijs in Atelier 17 en in de ateliers Lacourrière en Pons, nadien werkte hij te Beograd, te Londen in de Slade School en in het Royal Art College en te Kaapstad in de Machaelis school. Hij fungeerde als gastleraar in Joegoslavië, Engeland en Zuid-Afrika en eksposeerde in België, Nederland, Frankrijk, de Bondsrepubliek, de DDR, Engeland, Zweden, Noorwegen, Italië, Hongarije, Joegoslavië, Tsjecho-Slovakije, Rusland, Tunesië, Denemarken, de USA en Zuid-Afrika. Samen met professor Anthony Gross van de London University heeft hij de oude, maar haast in het vergeetboek.

[p. 447]

geraakte mezzotint (‘zwarte kunst’) grondig vernieuwd.

Hoydonckx gaat doorgaans uit van een gegeven uit zijn omgeving: het Kempense landschap, zandkuilen, bossen, dennen, gebouwen, menselijke figuren. Tijdens zijn studiereizen inspireerden hem o.m. het purperen Joegoslavische landschap of een zonsondergang, de doorgloeide vlakten en de trotse schoonheid van een Bantoe-vrouw in Zuid-Afrika. Deze onderwerpen kunnen duidelijk herkenbaar zijn of kunnen in een grafische konstruktie worden opgenomen in een subliem, haast abstrakt aandoend struktuurstuk. Hij ontvet als het ware soms het figuratieve gegeven, hij ontkleedt het, ontdoet het van zijn toevalligheden. Elk element in zijn grafiek krijgt een taak toebedeeld in het geheel van de opbouw. Door het ontleden en het weer samenballen wordt de uiterlijke schijn der dingen, die we soms ‘de werkelijkheid’ plegen te noemen, omgetoverd tot het wezen zelf, tot het zenuwstelsel van die dingen.

Het meest opvallende element in het grafische oeuvre van Rik Hoydonckx is zijn scherp bewustzijn van de oorspronkelijke en specifieke eisen, gesteld door elk der verschillende grafische uitdrukkingswijzen afzonderlijk. Dringt zich een tema aan hem op, dan dringt zich reeds onmiddellijk een eerste keuze op: moet het in akwatint, in ets, droge naald, zachte grond (vernis mou), suikertechniek, burijn, reliefdruk, kleurdruk metode J. Villon of in lito grafisch vertaald, grafisch ‘omschreven’ worden? Instinktief en met Fingerspitzengefühl moet de kunstenaar kunnen aanvoelen welk genre het best tot uiting kan brengen wat hij met zijn tema betracht. Daarna moet hij zich strikt aan de specifiek eigen taal van die discipline houden. Boven dit alles echter heerst primordiaal de eigen aard van de grafiek. Indien beeldhouwen modeleren is, architektuur in hoofdzaak ruimte

Rik Hoydonckx:
‘Ongerepte natuur’ (ets).

is en schilderen vooral gekonditioneerd wordt door het kleurvlak, dan is grafiek voor Hoydonckx ‘omschrijven’.

Voortdurende studie, zowel in het buitenland als in het eigen atelier te Lommel, verrijkte en rijpte zijn kennis van grafische wetten en stelregels. Kunst, in de opvatting van Hoydonckx, blijft een getuigenis van de ziende, de wetende en uiteindelijk scheppende geest. Deze geest gebruikt de zowel adekwaat gekozen als spontaan gevonden elementen om een ordening tot stand te brengen. Hoydonckx zei ons ooit: ‘Wanneer je zonder het te weten meesterwerken kan scheppen, dan is dit niet weten de aangepaste weg daartoe; slaag je daar echter met zo'n niet weten niet in, dan ligt het voor de hand dat je als artiest je het weten eigen moet maken’. Kunde is nog geen kunst. Zelden echter zal je kunst zonder kunde ontmoeten. Slechts waar er voortdurende bekommernis om vooruitgang in ambachtelijkheid en technische vaardigheid aan de basis ligt, kun je geloven in blijvende en autentieke kunstwaarde. Hoezeer ook Hoydonckx de alchimie van arceringen en toonwaarden verworven heeft, toch denkt hij er niet aan het ambachtelijke los te koppelen van talent en inspiratie. Op wat hij ‘het genadevolle moment’ noemt, het ogenblik waarop een kunstwerk verwerkt wordt, het scheppingsmoment dus, spelen allerhande zowel bewuste als onderbewuste, zowel ‘wetende’ als mysterieuze faktoren samen. Zijn algemene kulturele, kunst- en kultuurhistorische bagage (hij is ook leraar estetika), die de geest bij eender welk opduikend tema alert en reageerbereid houdt, is de teeltbodem voor dit ‘genadevolle moment’. Zijn ekspressiewijzen - en vormen gaan hieraan blindelings gehoorzamen. Zo komt de ‘omschrijving’, het grafische resultaat tot stand.

Als we het bekende ‘tekenen is de kunst van het weglaten’ op de grafiek van Hoydonckx toepassen, zien we hoe daarbij de door studie verworven kennis en kunde automatisch in het spel treden. Zijn weten is de bron waaruit het ‘moment’ ontstaat. Het besef van dit weten blijft echter op de achtergrond, is een soort instinkt geworden, waardoor hij aan het gevaar van cerebraliteit ontsnapt. Wat door jarenlange studie en voortdurend, dagelijks oefenen (nulla dies sine linea!) tot bewust kennen geworden is, is hem in geest en hand gegroeid, is ver-

[p. 448]

weven met het geheimnisvolle van zijn kunstenaarschap en werd ‘onbewuste aanwezigheid’. Dat is essentieel voor zijn stijl. Het verschaft hem de nodige visionaire greep op het tema, de nodige luciditeit om trefzeker weg te laten wat niet essentieel is voor de totstand te komen vorm of voor de vorm te geven inhoud. Zo worden de grafische komponenten tot eigen, zelfstandig leven gebracht. Ze groeien in het kunstwerk uit tot de enig mogelijke uitdrukkingsvormen voor de inhoud en ze blijven tevens in staat een eigen bestaan te leiden.

Kompositorisch vreemde elementen worden derwijze tegenover elkaar geplaatst dat alles uit elkaar dreigt te vallen. Dit is een uitdaging die Hoydonckx zichzelf en zijn kunst voortdurend stelt. Het gaat er dan om z.g. ‘verzoeningselementen’ te vinden en te gebruiken, waardoor de elkaar vreemde vormen tot een handdruk komen, méér: waardoor ze elkaar wederzijds intensifiëren. Zo ontstaat uit elkaar niet schragende onderstrukturen, toch een vormlogisch en gaaf struktuurgeheel. De geringste toevoeging komt er slechts indien zij ondubbelzinnig in funktie van het geheel nodig is.

Zo kan het landschap in de grafiek van Hoydonckx sterk ritmisch ‘omschreven’ worden in een rijke verscheidenheid van lijnvoeringen, suggestief, ekspressief of gevoelig. Hij kan deze gevoelige lijn door het licht vervormen en er vlaksgewijs een clair-obscur tegenover stellen; dit clair-obscur is hier dan het vreemde element. Als verzoeningsfaktor tussen beiden grijpt hij naar een sprokkellijn, die het licht in zich gevangen houdt, die dus terzelfdertijd lijn is en licht.

In zijn werk ontwaren we een veelvuldig gebruik van rustige verhoudingen in gelijkmatige verdelingen. Hij blijft dan rustig en evenwichtig in het blad. Daarnaast treedt het meer dynamische

Rik Hoydonckx:
‘Liggende figuur’ (mezzotint).

op: de aloude gulden snede wordt op zo'n wijze in de struktuur ingeschakeld dat de grafische beweging zich buiten het kader van het blad voort lijkt te zetten, wat bij de kijker een indruk van sterke beweging oproept. De kompositie overschrijdt hier het haar toevertrouwde blad om nog ver daarbuiten een borrelend leven te suggereren.

Uitgespaarde witte vlekken en lijnen in een akwatint doorbreken volledig de serene rust van de toonaarden en maken zich totaal zelfstandig los van de ijl geworden vlakken, waardoor een grote verscheidenheid van grafische ‘eigen levens’ in het blad ontstaat. De vlakke akwatinten worden door het blad gebonden terwijl daarentegen de witte vlekken en lijnen volledig uit het blad schijnen te groeien.

In een reeks lito's worden we geboeid door het tot evenwicht brengen van enerzijds het skeletachtige en anderzijds het vlees. Voor het skelet maakt hij gebruik van de lijn, voor het vlees gebruikt hij de arcering, de dieptewerking, het volume, de plastische vervorming. Hij deinst er niet voor terug, door het weglaten van wat voor het eindresultaat niet essentieel is, deze dualiteit zeer duidelijk merkbaar uit te beelden. Ook hier weer beweegt Hoydonckx zich tot op de limiet waar ‘alles dreigt in elkaar te stuiken’, maar de greep op de totaalstruktuur blijft hij behouden.

Terwijl de ruimtevorm vooral beschreven wordt door punt, lijn en vlak, voert zijn techniek naar een verbondenheid met de natuur waarin nevel, organische en anorganische natuurelementen een grote rol toebedacht krijgen. Door doelbewust gerichte lijnen in samenspel met sferische onstuimige tachistische vlekken beheerst hij in een werk als haven heel het geboortemoment. Daarnaast worden de kleine vlakken als verwaarloosd speelgoed in een ritmisch spel volkomen kontrasterend uitgevoerd. De apoteose wordt bereikt door de kleine vissersboten in het woelige dat we ‘zee’ gaan noemen.

Grafiek is een genre dat geen enkele valse lijn kan dulden, dat geen verdoezeling achteraf van aarzeling of zwakheid mogelijk maakt. Hoydonckx spreidt hier een volkomen zuiverheid tentoon. Toch is in elk werk duidelijk een

[p. 449]

tot verstilling uitgepuurde ontroering aanwezig. We hebben op deze ontroering, op het poëtische in het werk van Hoydonckx bewust niet de klemtoon willen leggen. Integendeel, we hebben vooral de formele aspekten en kwaliteiten van zijn werk belicht. We hebben nl. opzettelijk elke literaire benaderingswijze van zijn kunst willen vermijden. Hoydonckx in zijn grafiek koncentreert zich immers op het zuiver grafische, zowel in de vormgeving als in de uiteindelijk hieruit opbloeiende inhoud. Door het stelselmatig weren van alle aan grafiek wezensvreemde ingredienten blijven alle dwaalwegen hem vreemd en is zijn werk een rustplaats voor de door modernistische afwijkingen van sommige ‘eigentijdse kunstenaars’ onzeker geworden kijker.

Precies deze onvoorwaardelijke trouw aan het gekozen medium bewerkt in de grafiek van Hoydonckx het wonder, die mysterieuze dimensie die kunde tot kunst optilt.

Luc Clerinx.