Ons Erfdeel. Jaargang 21

Poëzie: een verhelderend zwijgen.
Bij de nieuwe gedichten van Jozef Eyckmans.

In het afgelopen jaar zijn van Jozef Eyckmans twee nieuwe bundels verschenen, die het geheel van zijn werk nog interessanter maken dan het al was. Voor veel lezers van deze kroniek kan dit een wat merkwaardige mededeling zijn, als zij van Jozef Eyckmans tot nu toe niet of nauwelijks hadden gehoord. Eyckmans is een nu 71-jarige Haagse dichter van wie zeker gezegd mag worden, dat de kwaliteit van zijn werk omgekeerd evenredig is aan de belangstelling die er bij kritiek of lezers (kopers) van zijn bundels voor blijkt te bestaan. Het is maar een kleine groep die zijn werk leest en bewondert. Hij is een grotere lezerskring waard.

Eyckmans debuteerde laat. Zijn eerste bundel, Bij mijn leven nog, kwam in 1955 uit. Na enkele jaren volgden in 1961 twee nieuwe bundels: Intrek bij oktober en Om wat er van over is. De Jan-Campertprijs werd Eyckmans in 1967 toegekend voor de bundel Zonder dansmeester. Daarna publiceerde hij: Niemand van vlees (1971; de enige bundel die hij in eigen beheer heeft laten verschijnen), Onmenselijk reiziger (1972), Gezangen van Maasniel (1973), Brahms in Bad Ischl (1974) en Meervoudig landschap (1975).

De twee nieuwe publikaties van Eyckmans zijn Het huis zwarte weg, een bundel met recent werk, en Bij het menselijke af, een bundel die een keuze bevat uit de oudere bundels tot en met Brahms in Bad Ischl, en waaraan onder de titel Werkwijze nog een afdeling nieuwe gedichten is toegevoegd.

De verzamelbundel opent met een groep ‘Oude verzen’, die bestaat uit een beperkte keus uit de eerste drie bundels. Eyckmans zal daaruit die verzen gekozen hebben, die hem nog geldig leken als uitgangspunt voor een ontwikkeling die uitmondde in de gedichten van ‘Werkwijze’. Vergelijking tussen wat wel en niet is opgenomen uit die allereerste drie bundels bevestigt dit. Als eerste staat dan in Bij het menselijke af het lange gedicht Bij mijn leven nog, evenals andere van deze oude verzen gebaseerd op jeugdherinneringen. Het brengt een kontrast aan tussen toen en nu, waarin het gaat om het weten. ‘Ik wist mezelf / ik wist niets op de heide’ zijn de beginregels. De wereld van het kind dat de dichter was, wordt hier voorgesteld als die van de direkte, zintuigelijke ervaring. Maar in de desillusies van verdere ervaringen ontwikkelde zich het weten:

ik weet nu veel meer
zelfs veel en veel meer en
dat is nu zo erg
dat vele allesweten

Dit weten vervreemdt, verdrijft het ik uit zichzelf. Daarom laat het hele verdere werk van Jozef Eyckmans zich lezen als een poging zichzelf in het gedicht terug te vinden. Dat dit juist in het niet-weten kan gebeuren, blijkt uit de gedichten van ‘Werkwijze’. Karakteristiek is daaruit bijvoorbeeld variaties zonder tema:

hier
zou zeker iets anders kunnen staan
maar het begin is er

wat verzwegen blijft
werelden komen het niet
te weten

toch
dit onderling verkeer al temidden van
het geschrevene

maar
het is anders

kijk
hoe vredig kiert daglicht door de
gordijnen

natuurlijk
het bestaat gewoon niet
of

het is anders

Het is een gedicht over de poëzie die alle mogelijkheden openlaat. Alles kan anders zijn, er is geen tema, dat wil zeggen er is geen weten a priori. Wat gezegd wordt, ontstaat als mogelijkheid in het procédé van het gedicht, in het variëren, in de werkwijze. Het is interessant (maar hier alleen als terzijde opgemerkt), dat in dit en soortgelijke latere gedichten van Eyckmans zich parallellen voordoen met uitspraken van de filosoof Wittgenstein.

Eyckmans is begonnen te publiceren toen de invloed van de Vijftigers zwaar woog en in zijn vroegste werk zijn daar de sporen duidelijk van te zien. Ook hij vertoont die pre-okkupatie met het woord, dat in de ervaringssfeer van de Vijftigers een haast magische geladenheid kreeg. Vandaaruit naar ‘Werkwijze’ is een grote stap, een ontwikkeling die misschien iets lijkt op die van Kouwenaar. In plaats van om het woord, gaat het nu om een proces van taal, dat leidt naar mogelijkheden die open gelaten worden, naar witte plekken. Maar al veel eerder tekende zich dit in het werk van Eyckmans af. Een onmiskenbaar keerpunt in zijn ontwikkeling is de bundel

[p. 445]

Zonder dansmeester geweest, die terecht ruim in de verzamelbundel is vertegenwoordigd. Daarin komt het gedicht taalweefsel voor, waarin hij schrijft:

kunst
koel dilettantische poging
geen meester van de wind
: taal waaruit de woorden
wegvielen

vanuit een oord
waar tenten verwaaiden
en steden nog niet
gebouwd zijn

Hier wordt afstand genomen van de idee van het magische woord (‘geen meester van de wind’) en gekozen voor de mogelijkheid, voor het openlaten.

In dezelfde bundel Zonder dansmeester staat ook de prachtige reeks van vijf ‘Elegieën’, waarin deze regels voorkomen:

zich omwinden met afwezigheid
zich herhalen in regen en vuur
met niets dan ademhalen
elk woord veranderen in een
koud tevreden oog

geluidloos brandt het aan de randen
in de wind

Deze hang naar onpersoonlijkheid heeft te maken met de diepste emotie die het werk van Eyckmans beheerst: de angst die voortkomt uit het weten, uit de vervreemding van zichzelf. De dichter laat zich door de emotie van deze eksistentiële angst zelden meedrijven, zijn poëzie is steeds uiterst beheerst, vaak overtrokken door een waas van ironie. Daarom telt de emotie des te zwaarder, als ze zonder reserve doorbreekt zoals in de laatste regels van de elegieën:

ik trap mijn droommachine
(dit precisiewerk)
in elkaar
ik met een dichtgemetseld hoofd
vol afschuw

Stellig heeft deze angst ook te maken met het schijnbaar afstand nemen van het menselijke, dat op allerlei plaatsen in Eyckmans' poëzie opduikt. In de afdeling ‘Werkwijze’ vinden we als voorbeeld daarvan het gedicht luistervermogen:

het daalt niet meer af naar
menselijkheid

(intensiteit gemeenschapszin)

nee
wat er klinkt
en toegang heeft tot
het gehoor:

geen tel
geen woord

teveel

Bij het doorlezen van Eyckmans' werk valt direkt op, van hoeveel belang muziek voor hem is. Veel gedichten zijn aan komponisten of muziekwerken gewijd en bestaan uit beelden die daarbij de associaties vormen. Daarom is wat klinkt, wat ‘toegang heeft tot het gehoor’, de poëzie en de muziek dus, voor deze dichter van zeer wezenlijk belang. En dat juist blijft in uiterste beheersing boven het menselijke staan. Dit is in dit werk geen artistiek (l'art pour l'art-) spel. Overal blijkt in Eyckmans' gedichten dat het menselijke (de intensiteit en de gemeenschapszin) angst, vervreemding en eenzaamheid meebrengt. Men hoeft er de liefdesgedichten uit de Gezangen van Maasniel maar voor te lezen:

liefste
laat mij niet merken dat
je kussen
de uiterste konsessie van een
halverwege genegenheid zijn

Maar daarop volgen meteen deze regels:

want
waar geen hoop is
leeft voor mij geen poëzie
en ook geen muziek

Het uitwijken naar een niveau boven het menselijke, waar poëzie en muziek in strakke emotieloze puurheid klinken, is een paradoksale beweging, want juist poëzie en muziek brengen steeds weer het menselijke, de hoop, dichterbij. Het inzicht in deze paradoks zal Eyckmans geïnspireerd hebben tot de titel Bij het menselijke af voor zijn verzamelbundel. Het is in dit licht ook, dat zich de twee uitersten uit de elegieën laten begrijpen: het koude, tevreden oog van het verlangen naar bevrijdende objektiviteit en het ‘dichtgemetseld hoofd vol afschuw’ van het al te menselijke. Toch slaagt Eyckmans erin dat oog steeds weer te laten gelden, zeker in zijn latere gedichten. In de reeks ‘variaties’ uit ‘Werkwijze’ bijvoorbeeld, waarin hij speels en bevrijd de verschuivingen in een visueel beeld signaleert. Want hoezeer het gehoor belangrijk is voor de door muziek gefascineerde Eyckmans, het zien weegt in zijn verzen tenminste even zwaar. Zijn poëzie is vol van scherp getekende, geziene beelden.

●

Vlak na de verzamelbundel publiceerde Eyckmans nog een bundel met nieuw werk onder de titel Het huis zwarte weg. Dat verwijst naar de straat waar de dichter in Den Haag woont en het is voor Eyckmans' doen eigenlijk een heel ‘koele’ titel. Deze nieuwe bundel zou trouwens ook evengoed ‘Werkwijze’ hebben kunnen heten, want wat daar en eerder begon, zet zich hier voort. Ook hier zijn het gedichten waarin de taal in beweging wordt gezet in de richting van het wit, van mogelijkheden en open plaatsen. Niet voor niets heet de eerste afdeling ‘De onbezette plaats’. De eerste regels daarin zijn:

hier
een woord vooraf

noem het niet

Het woord, staat er verderop, ‘is stroef van / tegenspraak’. Het moet zich nog schikken in het procédé van de taal. Rust vindt de dichter in de leegte waar de taal naartoe werkt:

de onbezette plaats kan zo
vredig ruisen in
het licht

Eerder zagen we, hoe in de di-

[p. 446]

rekte ervaring, in het kontakt met de omgeving, met de natuur bijvoorbeeld, de vervreemding van zichzelf door het weten nog niet optreedt. In deze nieuwe bundel vinden we dat terug in de ‘drie studies van de lente’, die beelden geven van herinneringen aan de kindertijd. De manier waarop de dichter in de wereld en tussen de anderen wil zijn zonder het risiko van de vervreemding, heeft hij in deze regels uitgedrukt:

men ziet zichzelf lopen staan
met lucht en wind

met onpersoonlijk licht van anderen

Het zijn uiterst ijle gedichten in deze bundel, ook letterlijk omdat de bladzijden bijna wit blijven. Wat werkelijk gezegd wordt, lijkt naast het gedicht te staan. Nergens wordt dat zo duidelijk als in het volgende, merkwaardige vers, waarin datgene wat de dichter over poëzie wil zeggen, juist niet wordt gezegd en (letterlijk) open blijft:

de poëzie
is voor een groot deel

zeg ik dit met drift en
overtuiging

dan
is dit geen

maar

Deze werkwijze is het aangeven van een begin, waarna nog alles mogelijk is. De bundel wordt besloten met een reeks van 24 ‘monologen’, die in hun bouw nog het meest doen denken aan moderne kamermuziek. Het zijn konstateringen, signalementen van waarnemingen, onderbroken door parentesen die terugnemen en relativeren (iets wat in deze poëzie vaak gebeurt). Eyckmans plaatst zijn dichterschap onder het teken van de volstrekte onzekerheid. Van datgene waar hij mee bezig was, wordt zelfs opengelaten of het er wel of niet is:

omdat
het er (wel) (niet)
is
dit tussenspel

koud
koud

omdat
een fractie rumoer
geen resten
laat

(voordien
is
naderhand)

omdat
de droom gedroomd is
als
droom

goed

en
daar was ik dan
mee bezig

Tragisch is deze onzekerheid niet, want in de veiligheid van het niet-weten kan de dichter onbekommerd ‘aanwezig’ zijn, zoals de ironische dubbelzinnigheid van de op één na laatste regel laat zien. Momenten van pure visuele aandacht, bijvoorbeeld voor het stille beeld van de reiger, komen overal in de bundel voor en daarmee lijkt toch het pleit voor het koude tevreden oog gewonnen te zijn. In een ongebundeld gebleven gedicht dat verscheen in het tijdschrift Kentering (14e jaargang, oktober 1974) noemde Eyckmans het resultaat van de dichter ‘een verhelderend zwijgen’. Om die stilte, dat wit, die onbezette plaats te bereiken, heeft hij, al vanaf Zonder dansmeester, maar vooral in zijn meest recente werk, de stap van het woord naar de taal gemaakt, naar een werkwijze die hem kon bevrijden van zijn eksistentiële angst. Hierin ligt het menselijke belang van zijn werk, dat het uittilt boven het niveau van een te vrijblijvend spel met taal en stilte. Wat niet wil zeggen dat het zijn gedichten ontbreekt aan superieure speelsheid die ze genietbaar maakt.

Jan van der Vegt.

Jozef Eyckmans, Bij het menselijke af, Uitgeverij Holland, Haarlem, 1977.
Jozef Eyckmans, Het huis zwarte weg, Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, Den Haag, 1977.