Ons Erfdeel. Jaargang 21

De kapper spreekt tegen zijn spiegel.
(A. van den Berg)

Arie van den Berg (^oAlkmaar 1948), wiens debuut Mijn broertje kende nog geen kroos in 1970 werd bekroond met de Reina Prinsen Geerligsprijs, gaf pas zes jaar daarna een tweede bundel uit: De kapper spreekt tegen zijn spiegel. Op het losse inlegvel dat de lezers als een soort gebruiksaanwijzing mee wordt toegediend, wordt deze lange tijdsspanne tussen het verschijnen van de twee naar omvang nochtans beperkte bundels in verband gebracht met de werkwijze van Van den Berg: deze is intens, zeer kieskeurig be- en verwerkend. Vandaar ook dat de gedichten uit de nieuwe bundel - nog steeds volgens de reklametekst - te vergelijken zijn met een uilebal: ‘structureel rond, en veelsoortig van inhoud. Alles verwerkt. Wat niét verteerde werd afgescheiden: oraal - want zo is de weg van de dichter’. Van den Berg zelf heeft deze uitspraak in een recent interview met H.W. Bakx in het NRC/Handelsblad (9-9-1977) opnieuw opgenomen en de eigen karakteristiek nog aangevuld met de opmerking dat poëzie een manier van zeggen is, en niet in de eerste plaats iets zeggen. De vormgeving primeert dus op de inhoud, de aandacht gaat in de eerste plaats naar de formulering zelf van de gedichten. De formele bewerking, de verdichting of komprimering van de mededeling, is inderdaad kenschetsend voor het geheel van De kapper spreekt tegen zijn spiegel, dat zijn inhoud slechts langzaam prijsgeeft. Nochtans zijn niet alle gedichten even hermetisch. Er is bijvoorbeeld al een duidelijk verschil in de reeksen waaruit de bundel bestaat, en dit zowel in vormgeving als in inhoudelijke verscheidenheid.

De meest gave realisatie van suggestieve betekeniskondensering vindt men in de eerste reeks uilen, die zes titelloze genummerde gedichten omvat. Ze vertonen een strakke inhoudelijke samenhang maar, meer nog dan door die bindende tematiek, vormen ze een eenheid door hun opvallend gedepersonaliseerde, ‘verdinglichte’ en afstandelijke zegging. Het centrale tema de dood, wordt in een kleine cyklus verwerkt die de kringloop van het leven illustreert in de dierenwereld. Deze projektie blijft echter niet konkreet-anekdotisch; er is een onmiddellijke verheffing van het gebeurde op het algemene, symbolische vlak. De kracht van deze poëzie ligt dan ook vooral in haar intensivering, in haar suggestiviteit: zij is meer aanduidend dan noemend, meer omschrijvend dan ekspliciet formulerend. Het eerste gezicht al brengt hier een bij eerste lektuur intrigerend voorbeeld. De uil, de roofvogel die in de nacht jacht maakt op andere dieren, staat als jager centraal in het gebeuren, maar wordt niet genoemd. Hij is enkel dreigend aanwezig, aangeduid als ‘de oude rot’ die zijn slachtoffers verwerkt tot ze ‘grauw gebald’ zijn. Het is inderdaad dit beeld van de uilebal - de uil spuwt zijn onverteerbare voedselresten uit in de vorm van een bal - dat de bovengenoemde karakterisering van Van den Bergs poëzie heeft geïnspireerd. Het gedicht zelf registreert, vanuit een neutraal aandoend gezichtspunt de meedogenloze vanzelfsprekendheid van het natuurlijke recht van de sterkste maar de onpersoonlijke verteller heeft a.h.w. een waarschuwende boodschap als ‘morale de l'histoire’ ingebouwd: ‘blijf kijken’ (in het 5e. centrale vers, en herhaald in het laatste vers). Pas in het tweede gedicht volgt een verduidelijking: het slachtoffer wordt kenbaar gemaakt als rat, zélf op jacht nu naar ‘vleugellam pluimvee’ en spek, terwijl de rover, de ‘schrokop’ wordt geïdentificeerd als de uil, de meerdere door zijn snelheid. Het derde en vierde gedicht schetsen dan respektievelijk de uil (de ‘rattenvanger’, de ‘kiekendief’) en de rat op hùn afzonderlijke rooftochten, met dien verstande dat de rat een ‘ratteblaag’ is die slechts herhaalt wat ‘de grijze’ deed; zijn zwemmen kent dezelfde wetten als de uilevlucht, maar zijn leven is ook kennis, is vrezend bewust zijn van de steeds aanwezige dreiging. Hiermee is dan een wending in de kleine cyklus aangebracht, die nadrukkelijk wordt aangegeven in de aanvangswoorden van het vijfde en het zesde gedicht: ‘maar

[p. 439]

ook: de azer aas soms’ en ‘jager die joeg en gejaagd werd’. De omkering die hier als mogelijk wordt gesuggereerd, loopt uit op de lakonieke konstatering dat de vroegere vorst van het duister nu gevangen en opgezet op zolder staat: ‘de poten, / vleugels aangeknaagd door muis en mot’. De kringloop van het leven is hiermee gesloten; voor de dood is iedereen gelijk, ook de machtigsten moeten eraan geloven. Het slotbeeld is, zoals de opening van de cyklus, sterk omschrijvend en maniëristisch indirekt.

De overige cykli van de bundel zijn minder gebald dan de uilen. De tweede reeks, kijkgaten, bevat elf gedichten over diverse onderwerpen en van diverse toon. De samenhang ervan wordt vooral bepaald door eenzelfde selektiewijze uit de werkelijkheid, nl. door een kijkgat (ook de benaming van een reeks in Van den Bergs eerste bundel), dus via een versmalling (los van de kontekst), maar hierdoor verscherpt, gekoncentreerd waargenomen. Belangrijk is dus de visie, de manier waarop wordt gekeken. Revelerend in dit verband is de omschrijving van ‘dromen’ in het eerste gedicht: dromen is niet (of de dichter wenst er niet door) de dingen te veranderen, maar wel beide ogen, die de dingen zien’. Dit inleidende gedicht bevat ook de bijna programmatisch aandoende slotverzen:

dus duizelend anders: een helderder
duister - een bril voor de bijziende ziel

die door hun paradoksaal en oksymorontisch woordspel tevens kenschetsend zijn voor de zeer eigen taalmanipulatie van Van den Berg. Men zou zijn taalgebruik en beeldvorming barok kunnen noemen - en dit is inderdaad ook gebeurd; de term maniëristisch lijkt hier echter preciezer omdat hiermee ook het spits intellektualistische, superieur-afstandelijke gevat wordt dat hem in de traditie plaatst van de Engelse metaphysical poets en hun geestverwanten in Nederland - Huygens vooraan. Aan Huygens herinnert in ieder geval het samengaan van verkorting en van omschrijving, twee verhullende middelen die nog worden gesteund door het bij elkaar brengen van tegenstellingen. De laatste vorm van ambiguïteit is overigens ook duidelijk in de tekst die fungeert als motto van de bundel en die wijst in dezelfde richting: verwezen wordt naar een kompositie van de Engelse hofmusikus, schilder en kunstverzamelaar Nicholas Laniere (1588-1666). De grenzen van liefde en dood, overheersende tematiek van de bundel worden hier naar elkaar toe verschoven, immers: ‘they doe but bring / extreems to touch, and meane one thing’. Ook het ironiserende element, eigen aan Huygens puntige formuleringen, ontbreekt bij Van den Berg niet. Vooral in de reeks ‘kijkgaten’, waartoe ook het titelgedicht behoort (met een in deze bundel uitzonderlijk sociaal motief), laten de gedichten zeer verschillende lichtere en luchtige toonaarden doorklinken ook al omdat hier zeer verschillende figuren aan bod komen: de soldaat, de hoer, de vliegende Hollander, de paalworm, een (dode) kat, een koppelbaas. Op het einde van de reeks, in rust niet, wordt terug verwezen naar de aanvang ‘dromen’, met ook hier een zeer treffende, kenschetsende slotstrofe:

door ondervinding wijzer, door mislukking
zie ik, rust niet, maar verbazing
om wat blijvend wil ontroeren.

Ontgoocheling is ook de nawerkende toon van de korte cyklus liefdesgedichten, waarin de liefde, hoewel via een ikpersoon ervaren, met een des te opvallender afstandelijkheid wordt behandeld. Liefde (= leven) is inderdaad vergankelijk (= dood). Een poging deze werkelijkheid te overstijgen, door ze aan te vullen met de verbeelding, wordt verder ondernomen in de cyklus ‘Smit’, dus via de bindende ervaringswereld van een andere figuur Smit, die ook al optrad in Van den Bergs eerste bundel. De laatste reeks, Schoppenhaas brengt dan nog drie zeer hermetische gedichten, over het oudworden, sterven en begraven worden of zijn van een grootvader (1), van een grootmoeder (2) en, als slotakkoord, over de dood zelf, over het gemeenschappelijke graf waardoor de dood alle aardse onderscheid ongedaan maakt:

zo blijken een boer, heer, vrouw aas
en ontmoeten dezelfde spade.

Een boer, een heer en een vrouw blijken hier allen aas te zijn, ze worden als voedsel ‘vermalen’ door de klopkever maar tegelijk zijn ze ook aas voor de spade (of ‘schop’, waardoor ‘schoppenaas’ een dubbele betekenis krijgt) die de aarde zal omwoelen. De gekomprimeerdheid van de vormgeving wordt in deze poëzie zeer sterk in de hand gewerkt door een regelmatige versvorm (twee- of drieregelige strofen, of beide afwisselend), met een opvallend strenge ritmische gebondenheid en opdringerige klankparallellismen.

Anne Marie Musschoot.

Arie van den Berg, De kapper spreekt tegen zijn spiegel. Gedichten. Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam, 1976, 47 blz.