Ons Erfdeel. Jaargang 21

Albe: Verzamelde gedichten.

‘en aan de oever van de tijd
een drenkeling alleen met stilte
aan boord van het woord’ (356)

Het zal bij velen wellicht enige verwondering wekken in de reeks ‘De gulden veder’ ook de Verzamelde gedichten (1) van Albe (1902-1973) aan te treffen. Albe (pseudoniem van Renatus A.L. Joostens) genoot vooral faam als auteur van jeugd- en kinderboeken (o.a. zijn Kapitein Zeldenthuis-serie) en in zekere mate ook als romancier. Als dichter schreef hij eveneens een omvangrijk oeuvre, ruim twintig bundels, waarvan ongeveer de helft in deze uitgave werd samengebracht en door R.F. Lissens van een korte inleiding voorzien. Albes (nood)lot was dat hij, in weerwil van zijn produktiviteit, voor vele poëzielezers de dichter van één bundel en vooral van één gedicht is gebleven: het overbekende Paradijsvogel, dat de gelijknamige bundel besluit en in de Verzamelde gedichten - als curiosum - in 16 vertalingen werd opgenomen. Toch blijft het gedicht van centrale betekenis in zijn oeuvre, omdat alle andere verzen, altans in zijn eerste dichterperiode (van Paradijsvogel, 1931, tot Groenendaalse Clausuren, 1947) zich in eindeloze variaties, als de cirkels van een wateroppervlak, rond deze kern koncentrisch uitbreiden. Op het einde van die periode is Albe de belangrijkste religieuze dichter van zijn generatie. Daarom citeer ik het gedicht nogmaals in zijn geheel:

Een paradijsvogel vloog verloren
aan de horizon:
een zwarte vlek
op 't goud der zon.
Met gebroken
vederslag
in de ontloken
jonge dag.

[p. 437]

 

De gloed der zon

 

werd hoogrood,

 

toen viel de vogel dood

 

op de horizon.

 

Zeg niet van dees vogel

 

te trots was zijn reis,

 

wellicht zat zijn nest

 

nabij het Paradijs. (31)

Albe is de dichter van het Godsverlangen, van het streven naar het transcendente. Hij waagt de vlucht naar mystieke hoogten via beelden en symbolen, waarvan de vogel ‘met gebroken vederslag’ het belangrijkste beeld is en voortdurend terugkeert. Precies hierin legt hij de tragiek die met zijn roekeloos streven, met die vermetele vlucht, verbonden is: de ‘donkere ziel’ wil opstijgen naar God, maar ze blijft beperkt door de ‘tweespalt’ tussen geest en vlees’. God blijft de verre, de onbereikbare. De aarde draagt in zich de kiemen van het kwaad, de menselijke natuur is getekend door zonde en schuld. Het is vanuit de daardoor ontstane onrust, vanuit dit angstig levensgevoel, dat de dichter, op de vleugels van de menselijke hubris, boven zichzelf uit wil stijgen en op pijnlijke wijze de onmacht van het niet of het bijna bereiken ervaart. Slechts in de harmonie van cherubijn en mens (1937) kan hij de staat van genade en geluk vinden, maar de wereld met haar donkere schaduwzijden staat een definitieve bekroning steeds weer in de weg. Zelfs al brengt de liefde in Van adellijken bloede (1942) een verruiming in de tematiek en vervult ze mede een louterende funktie, toch verlost ze de mens niet uit zijn staat van aardse ballingschap. De erotiek is bij Albe overigens gesublimeerd en vergeestelijkt. Wel verschuift ze de aksenten naar een meer menselijke ervaringswereld en bevrijdt ze Albe uit een soort geestelijk narcisme, waarin hij dreigde te verdrinken. Het herhaaldelijk geslingerd worden tussen schaduw en licht geeft aan de vele lange en smalle gedichten - vaak spits als de toren van een katedraal - die eigenaardige spanning, die zowel in het ritme als in de beelden aanwezig is. Er zijn bij Albe ontelbare voorbeelden aan te halen waar hij, in de euforie van het paradijselijke verlangen, gebruik maakt van woorden en beelden met een absolute waarde: een gouden- en zilveren sterrenhemel, vlammen, gloed en stralen, de oneindigheid van zee en horizon, maar anderzijds ook de duizelingwekkende val, doorhuiverde angst, verdriet, pijn en lijden, duisternis en nacht. Het ritme is vaak niet vloeiend, eerder hortend en stotend. Het is pas in de Groenendaalse Clausuren dat er verinnerlijking en versobering optreedt, al blijft de tematiek dezelfde. De ‘adelaar’ is een ‘vlinder’ geworden. Het verdriet om de ontluistering van de mens door de oorlog, tempert de jeugdige, mystieke gloed, maar slaat niet om in verbittering of wanhoop. De dichter blijft hopen op God en de almacht (ook van de aardse) Liefde. In deze optiek zijn ook de vele, vaak in opdracht geschreven, idealiserende Maria-gedichten te lezen. Albe is ook overgeschakeld naar een strengere, klassieke prosodie (o.a. de sonnetvorm) en een metrische gebondenheid, die past bij de verworven geestelijke ascese.

De Groenendaalse Clausuren hebben in menig opzicht louterend gewerkt. Het heeft er de schijn van dat Albe zich wou herbronnen en vernieuwen. In het virtuoze Scheppingsgedicht (1953) doet hij het Genesisverhaal over in een simfonische suite. Maar hij vernieuwt zich ook door zijn kontakten met andere landen en kulturen. Uit Spanje brengt hij zijn Goyescas (1955) mee, charmante en vlot geschreven verzen met echo's van de Spaanse volkspoëzie en Andaloesische liefdeslyriek. Een pelgrimstocht door het oude Hellas levert Paian voor Apolloon (1958) op, met evokaties van Griekse landschappen en antieke schoonheid: vrije verzen die wat cerebraal aandoen, omdat de kultuurmens de dichter verdringt, ofschoon mytologische gegevens hem opnieuw de paradijsvogel voor de geest brengen, zoals in Ikaros waarvan de slotstrofen zijn:

In Helios' brandend oog
verschroeit elk aards idool,
waar ook een adelaar
beschrijft zijn parabool.

want alle vogelvlucht
stemt op eenzelfde wijs
zijn ademhalen naar
en terug van 't Paradijs.

Enkele jaren later waagt de dichter zich opnieuw aan een trotse onderneming met Seizoenen om Orpheus (1964), waarin hij zich, in het spoor van Hölderlin en Rilke, niet alleen bezint over zijn eigen dichterschap, maar ook over de mens en zijn universele bestemming. Albe projekteert onze tijd tegen de achtergrond van voorbijgegane beschavingen. Zijn diagnose is niet hoopgevend. Hij treurt om de teleurgang van de stilte in een door techniek en wetenschap op hol geslagen wereld, die verdieping en verinnerlijking onmogelijk maakt. Meer dan ooit heeft de wereld behoefte aan de bezwerende kracht van Orpheus' lied, om de oeroude estetische en etische waarden terug te roepen en vast te houden.

Orpheus zingt en vlecht zijn lied
door de stemmen en de stilten
van onze onvoltooide jaargetijden,
en om ons blind geloof
in zijn onsterfelijke lier
zijn wij de stille ingewijden,
ons lot weer bindend aan de snaren
van wel en wee, van angst en nood,
en in deze vervoering één
met god en mens en dier. (322)

Na Seizoenen om Orpheus is het ook rond de persoon van Albe stil geworden. Hij schreef tussendoor wel enkele ‘gelegenheidsgedichten’, n.a.v. de drama's in Hiroshima, Vietnam, of

[p. 438]

b.v. een Canto voor Ezra Pound. Des te verrassender is de onuitgegeven nagelaten bundel Limbus, gedichten geschreven tussen 1968-1973, opgenomen in de Verzamelde gedichten. Albe sluit de ring met het verleden, hij neemt de tematiek van de vroegste bundels weer op, maar zijn verzen zijn rijker, zuiverder en bleven niet onaangeroerd door de formele evolutie van de laatste decennia. Dante is nu zijn leidsman geworden om als ‘mensgeworden serafijn’ de tocht naar spirituele hoogten te voltooien. In menig gedicht haalt Albe het nivo van zijn Paradijsvogel. Dat is een verheugende vaststelling i.v.m. de waarde en de betekenis van zijn dichterschap voor onze tijd. Het is een feit dat veel van wat deze voorname, intellektualistische dichter heeft geschreven, de huidige lezer niet direkt meer zal aanspreken. Zijn werk is echter gegroeid uit een autentiek en eerlijk zoeken en streven naar vergeestelijking. Wellicht zijn juist de enkele hoogtepunten in zijn poëzie lichtpunten en vluchtheuvels voor vandaag. Een reden om ons dankbaar te stemmen tegenover deze uitgave.

Rudolf van de Perre.

Albe, Verzamelde gedichten (De gulden veder), B. Gottmer, Nijmegen-Orion, Brugge. 1977. 389 blz.