Ons Erfdeel. Jaargang 21

[p. 364]

Gwij Mandelinck
(Foto Roger Vansevenant, Poperinge).

[p. 365]

Met dit geluk ben ik het roerend eens
Over de poëzie van Gwij Mandelinck
Hugo Brems

Geboren te Heverlee in 1944. Studeerde Germaanse Filologie aan de Katolieke Universiteit te Leuven. Doktoraat wijsbegeerte en letteren in 1973 op het proefschrift Lichamelijkheid in de experimentele poëzie. Is docent moderne Nederlandse letterkunde aan de K.U.L. Publiceerde De brekende sleutel. Moderne poëzie geanalyseerd (1971) en werkt mee aan Dietsche Warande en Belfort, Ons Erfdeel, Kultuurleven, BRT-3.
Adres:
Huttelaan 263, 3030 Heverlee.

Van de dichter Gwij Mandelinck (ps. Guido Haerynck, ^o1937) verschenen tot nu toe niet meer dan twee bundels: Het oogbad (1971) en De wijzers bij elkaar (1974). Als dichter heeft hij bovendien geen bindingen met groepen, tijdschriften of scholen. Hij komt zelden in de aktualiteit, behalve om bekroond te worden met literaire prijzen, die in belangrijkheid een opvallend stijgende lijn te zien geven. Als laatste ontving hij onlangs nog de provinciale poëzieprijs van West-Vlaanderen. De weerklank van zijn poëzie, die nog geen vijftig gepubliceerde gedichten omvat, is helemaal te danken aan de overtuigende menselijke en poëtische autenticiteit van de teksten zelf. En naar mijn mening dan nog in hoofdzaak aan het twintigtal gedichten uit de tweede bundel.

Zijn debuut, Het oogbad, bestaat uit drie afdelingen, nl. Ontloken cirkel, Gezichtsverruiming en Perspectief: de drie stadia van verleden, heden en toekomst, lente, zomer en wat daarna komt. Opvallend is al hoe het begin gekarakteriseerd wordt als een ‘cirkel’. Dat motief zal in talloze varianten, ekspliciet, of impliciet opgenomen in het beeldgebruik, blijven voorkomen. Er is de cyklus van de seizoenen, van de dag en de nacht, er is de zon als een wiel, de jaarringen in de bomen, enz... Er is ook, meer verborgen, de manier waarop de mens in zijn handelingen en gebaren de gang van de natuur herhaalt en beaamt.

Heel typerend voor die beleving in gelijkenissen, is het gedicht Een goudring rond de uren. In door elkaar lopende beelden wordt hier tegelijk gesproken over het tijdsverloop van een dag, en dat van het leven. Daarbij komt nog dat het leven van de mens voorgesteld wordt in termen van natuur, dier, plant, allemaal symbolen voor houdingen in het bestaan:

Onverpoosd trappelt de os de kuil van geduld,
trilt de aasvlieg het verlangen uit,
gloeit in het zaagblad de rooilijn na; (11)

Elders, als in Onweer (10) wordt een na-

[p. 366]

tuurevokatie symbool voor het menselijk bestaan, in een haast sonnetmatige wisseling van beeld en reflektie daarop.

Een andere opvallende trek van deze poëzie is de wij-vorm, waarin de gedichten geschreven zijn. Er wordt geen anekdotisch verslag uitgebracht over eigen gevoelens, belevenissen, zielstoestanden.

Integendeel, elke uitspraak wordt van het begin af aan veralgemeend tot beeld van de ‘condition humaine’. Dat heeft het voordeel dat de lezer poëzie-irrelevante biechtgeheimen worden bespaard. Maar het nadeel is even sterk: algemeen-menselijke ervaringen, die ook in hun algemeenheid voorgesteld worden, en dan nog door een beroep te doen op een altijd erg polyvalente natuursymboliek, blijven ook voor de lezer algemeen. Men mist nogal eens aanknopingspunten met de konkrete werkelijkheid. Dat is vooral het geval omdat een adembenemende overdaad van beelden en metaforische koppelingen de betekenis wel eens meer bedekt dan verheldert. En, om maar ineens de bezwaren op een rijtje te zetten: heel wat beelden verzwaren de stijl door hun overwegend ornamentele funktie en de heterogeniteit van hun oorsprong. Al lijkt het waarschijnlijk dat de meeste van die beelden diep geworteld zijn in de persoonlijke ervaringswereld van de dichter, als lezer voelt men niet altijd de noodzaak ervan aan. Ik bedoel: er is een verschil tussen de opsmuk van het vers in een kombinatie als ‘Uit een trapgat van de morgen trekt ons het licht’ (8), en de verhelderende werking, die uitgaat van een ander soort verzen:

wij slapen in, krimpend op één poot,
van dag en nacht brokkelen de oevers af. (21)

Met De wijzers bij elkaar is al het goede in deze poëzie gegroeid, het overdadig metaforenonkruid is gewied. De overgang naar deze bijzonder sterke bundel, kan als volgt samengevat worden: de vage wij-poëzie, met zijn mytische natuurevokaties, krijgt zin doordat zij nu geënt wordt op een veel direktere ik-lyriek, met een duidelijk herkenbare anekdotische laag. De beeldspraak blijft mytiserend, maar nu is er iets wat als beleving in die algemenere dimensie verheven wordt. Voor de lezer betekent dat: bewustwording van die mysterieuze, aan alle leven participerende zijde van zijn eigen, soms als geïsoleerd en toevallig beleefde bestaan. Het ik in deze slechts schijnbare belijdenislyriek, is in hoofdzaak een struktuurelement, dat meer naar de lezer verwijst dan naar de auteur. Het is de lege plek, die men al lezende gaat innemen.

De wijzers bij elkaar omvat, zoals de vorige bundel, drie afdelingen. Ze worden voorafgegaan door een gedicht waaraan de titel van de hele bundel ontleend is. Het is een goede inleiding omdat het niet enkel de belangrijkste motieven van de bundel aankondigt, maar ook formeel demonstreert hoe de inbreng van elementen uit de dagelijkse werkelijkheid een vers tot leven kan wekken, hoe symbolen des te intenser gaan werken, naargelang ze minder absoluut als louter symbolen geponeerd worden.

Het gedicht gaat over een thuiskomst, terug van weggeweest, Van bij de mensen (5):

Weer noemt de middag de liefde
twee wijzers bij elkaar;
tijd om thuis te komen, om gezoend
te worden in de distels van mijn baard.

In deze realistische kontekst krijgt het tweede vers een hele waaier van betekenissen mee, die anders in de vaagheid verstrikt zouden blijven. Zo is er in de eerste plaats de verwijzing naar de middag, het uur waarop de wijzers bij elkaar staan. Maar de middag is ook de middag van het leven, en de wijzers bij elkaar zijn ook samenhorigheid, liefde, harmonie, een wijzen in dezelfde richting, omhoog. En het moment waarop de wijzers bij elkaar staan is ook een absoluut mo-

[p. 367]

ment, het einde van een reeks en het begin van een nieuwe, het is een ogenblik rust, alsof de tijd stilstaat tussen twee cykli: de rust van de thuiskomst, een moment dat houvast geeft, doordat het begeleid wordt door de zekerheid dat het na elke omwenteling van de tijd terugkomt. Die betekenis wordt gekompleteerd in de slotverzen:

Zo weinig is veranderd, in treurnis
weet ik de lijster als een oude
vrijster mijn boomgaard benijden.

Op het gerucht van rundstong over gras
kijk ik om. Ben ik ooit weg geweest?

De dingen staan hier bij elkaar, in hun vertrouwde orde: het heden herhaalt het verleden en spiegelt de toekomst vooraf. Wat aan betekenissen naar voren komt, in eenvoudige woorden als die van de slotregels, is enorm. En het merkwaardige, helemaal poëtische, is dat die suggestiekracht alleen goed bestaat doordat ook het tafereel van de heel konkrete grazende koe zo gaaf verwoord wordt.

De eerste afdeling, Spraakzaam in de spreuken, bevat vier gedichten over moeder en drie over vader: ook gedichten van een thuiskomst, die alle andere thuiskomsten weerspiegelt; gedichten die helemaal in de sfeer liggen van ‘nog’, ‘weer’ en ‘steeds’. Niet toevallig is de ‘spraakzaamheid’ gesitueerd in de ‘spreuken’: vaststaande, overgeleverde wijsheden, die hun kracht juist ontlenen aan de herhaling van identieke vormen. Voorbeelden van een analoge inschakeling van het individu in het grotere en wijzere geheel, liggen in deze gedichten voor het rapen.

Enkele daarvan:

-	In het dialekt van een mus hoor ik mijn moeder roepen; (...) (9).
-	de maanden telt zij op een melkgebit. (11)
-	(...) dat zij op een ei na weet, hoe hoog de middag reikt, (11)
-	Uit de volksmond van de kraaien weet mijn vader hoe lawaaierig de dood kan zijn; (15)

Zodoende worden moeder en vader verheven tot archetypen, oersymbolen van het leven als gevende en overweldigende, tedere en tierende kracht, zonder dat in dat abstraheringsproces de warmte verloren gaat, die te maken heeft met de heel konkrete liefde van dát kind voor dié moeder en vader.

Wanneer moeder in de groententuin wiedt, dan staat er:

(...) op zachte knieën maakt zij
onderscheid tussen waarheid en leugen. (9)

En bij het pellen van garnalen:

(...) in twee gelijke
hopen schift zij goed en kwaad. (10)

Of met heel geraffineerde dubbelzinnigheid in het samenvallen van de letterlijke en figuurlijke betekenis:

Steeds trekt haar ijver wijze lessen
uit de tuin (...) (12).

Zo kan men deze gedichten vers na vers, beeld per beeld bekijken en proeven, telkens weer verrast door de dubbele bodems, de enigszins verschoven realistische beschrijvingen, die in één woord een wereld van betekenissen oproepen. Soms gewoon uit zichzelf, uit de interne noodzaak van de unieke formulering.

Mijn moeder is niet ver: ik zoek de losse
steen waar zij haar sleutel bergt. (12)

In de kontekst van deze poëzie krijgen die verzen, naast en door hun anekdotisch karakter de hele betekeniswaaier mee van de blijvende band tussen moeder en zoon, de sleutel-rol van de moeder voor het kind dat toegang zoekt in het huis van wijsheid en geborgenheid, maar ook de verwijdering, het zoeken en het vertrouwen. En tenslotte, tegen de achtergrond van de verder opgeroepen naderende dood, ook de zekerheid dat onder de ‘losse steen’ van het graf de moeder aanwezig zal blijven.

Op dezelfde manier groepeert de afdeling Waar de zon aan overuren doet gedichten over het gezin, over huis, vrouw, tuin,

[p. 368]

natuur, de tijd van een zwangerschap. De intensiteit waarmee op deze bladzijden het leven beaamd wordt, is in poëzie een grote zeldzaamheid.

Het leven vindt hier zijn bestemming in de eenheid met de natuur, met de wereld en zichzelf:

Hier wordt de vreugde bevestigd,

en

Hier voer ik een stil bewind: als een
kamerheer ben ik in de vrede thuis (19).

Hier wordt geen stap gezet, geen gebaar gemaakt, geen emotie komt boven, of ze zijn ingebed in een zingevend geheel. Men krijgt al lezende ook de zekerheid dat poëzie, dat taal hier onmisbare komponenten zijn van de beleving. Het is immers alleen uit de onuitputtelijke voorraad metaforische kombinaties, dat de door herhaling aan slijtage en automatisering blootgestelde dingen van het dagelijks leven, hun geladenheid blijven putten. Juist de mogelijkheden van een oorspronkelijk taalgebruik behoeden voor verstarring in de sfeer van het beleven zelf.

Typisch daarvoor zijn de evokaties van alledaagse huishoudelijke bezigheden, die met een ander taalgebruik in de banaliteit zouden verzinken. Bijv.

- Als in de tijd van het konfijten

zijn de handen van mijn vrouw gekleurd;

om in de liefde ook de zon te zien,

houdt zij een aalbes voor het oog. (20)

en

- in het roerei telt zij de kringen (20)

of

- ik hoor de vrede lopen

waar mijn vrouw tapijten rolt. (23)

Het is vooral de vrouw, die voorgesteld wordt als een mens die nog dichter bij de sakrale dimensies van de natuur staat. In haar lichaam immers herhaalt zich de gang van de natuur.

Maar het is niet enkel zon in deze zomerse verzen. Zoals de dood opdringerig aanwezig was in de gedichten voor vader en moeder, zo is er ook hier onrust. Er zijn barsten en dreigingen, waartegen de mens zich alleen kan wapenen door het verlies te beminnen als deel van het leven. Zo doet de vrouw het voor:

Straks plukt mijn vrouw de lindethee
in de pijn van het snijden
bemint zij het hout. (23).

Ondanks de wijsheid, de vreugde, de verzoening en de liefde die uit de poëzie van Mandelinck spreken, is de bekoring die ervan uitgaat in de eerste plaats een formele kwestie. Naast de in beelden beleefde interaktie tussen mens en natuur, waarop hier al voldoende gewezen is, is er ook een heel merkwaardige zinsbouw, die dan weer gevolgen heeft voor het ritme. Het is opvallend hoe dikwijls een zin begonnen wordt met een bijwoordelijke bepaling, of met een bijwoord. Neem bijv. het gedicht Die naar het wonder rolt(21). Het gedicht bestaat uit elf zinnen, waarvan er zeven op die manier beginnen: ‘altijd’, ‘reeds’, ‘weer’, ‘geduldig’, ‘in het hoog beminde licht’, ‘ook 's zomers’, ‘hier’. Het gevolg daarvan is, dat de globale klemtoon in deze poëtische wereld meer komt te liggen op de omstandigheden, op de manier, het moment, de modaliteit van de handelingen, dan op de handelingen zelf. Ook dat is natuurlijk weer iets dat te maken heeft met het rituele karakter van die handelingen, die juist hun betekenis ontlenen aan het kader, aan de inschakeling in een van te voren gegeven universum van betekenissen. Absurditeit bestaat hier niet, omdat er geen vervreemding bestaat, omdat het leven geleefd wordt volgens de van nature gegeven richtlijnen. Geluk is het (h)erkennen en het voortdurend sprekend bevestigen daarvan.

Ook in tegenspoed. In de nazomerse afdeling Er komt klaarheid in de gang van

[p. 369]

zaken loopt de verwachting uit op een miskraam, op pijn:

de etsnaald glijdt door dit gezicht.

maar onmiddellijk daarop:

Onhoorbaar heft de zon haar schroef:
morgen loopt ons dochtertje
weer akwarellen in de regen. (30).

Deze laatste afdeling is naar mijn gevoel de minst sterke, hoewel strikt menselijk gesproken de rijkste. Het levensgevoel is hier lucider, minder naïef-euforisch. En wanneer door de pijn heen hier toch het laatste woord aan leven en geluk is, raakt dat diepere gronden in de lezer dan de soms toch wat arkadische roes van de voorgaande gedichten:

Het groot geduld is opgebracht:
huisdieren leven rechtgeaard,
op kalk zijn alle ranken vast geleid,
geen bot verdwaalt op streng geordend
hout; welluidend in de duinen
klinkt het knippen van de schaar.
(...)
Gods goedheid klaar beamend neem ik
de mondstand van de vissen aan,
Met dit geluk ben ik het roerend eens. (32)

Wie op deze bundel kritiek wil leveren, kan dat, denk ik, alleen op buitenpoëtische gronden. Men kan het wereldbeeld van Mandelinck afwijzen. Het is een wereldbeeld, dat met zijn cyklische tijdsbeleving, zijn herhalingen en bevestigingen van wat gegeven is, erg statisch overkomt. Zelfverwerkelijking gaat hier niet over opstand en uitbraak, maar is de vrucht van aanpassing en beaming. Het is een agrarisch-patriarchale wereld, die enigszins apart staat van de hoofdstroom in de hedendaagse sensibiliteit. Natuur, vrouw en huis zijn de drie pijlers waarop deze wereld steunt: drie pijlers, die voortdurend naar elkaar verwijzen. Men ontkomt niet aan de indruk dat sommige beelden wel eens een fundamenteel konservatieve ideologie, een verstard patroon versluieren, waarin bijv. de vrouw erg eenzijdig wordt geïdealiseerd tot de onverscheurde, de wijze leermeesteres, de hoedster van het haardvuur en van de geheimen van het leven; termen die ook terugvertaald kunnen worden tot huisvrouw, enz. Op dezelfde manier kan men zich storen aan opvallende afwezigheden in deze toch erg afgesloten wereld: buiten de kring van ouders en gezin, is de wereld hier terra incognita. Er is de natuur, maar in de realiteit van onze samenleving is de natuur een reservaat. Er is de dood en er is de pijn, maar die vinden hun vanzelfsprekende verantwoording in de ondoorgrondelijke eenheid van het leven; nooit zijn zij de revolterende konsekwenties van een verkeerd georiënteerde maatschappij.

Maar binnen de geborgenheid van dit reservaat, dat wellicht enkel bestaat in de woorden op het papier, beleeft ook de kritische lezer een thuiskomst. En tenminste voor de duur van het vers is hij het met dit geluk roerend eens.