Ons Erfdeel. Jaargang 21

Beeldende kunst

Het ‘Corpus Rubenianum Ludwig Burchard’ en het Rubenianum.

Het ‘Corpus Rubenianum Ludwig Burchard’ is een kritische katalogus van het volledige oeuvre van Rubens, waarvan, sinds het eerste deel tien jaar geleden verscheen, tot nu toe zes delen (in zeven volumes) van de pers kwamen. De redaktie van deze publikatie, die in het totaal zesentwintig delen zal omvatten, wordt verzorgd door het (Belgische) Nationaal Centrum voor de Plastische Kunsten in de 16de en de 17de Eeuw. De reeks verschijnt onder de auspiciën van het Stadsbestuur van Antwerpen. Door haar steun te verlenen aan deze grote wetenschappelijke onderneming zet de Stad Antwerpen een roemrijke traditie voort. Inderdaad, honderd jaar geleden, op 30 januari 1877, keurde de Gemeenteraad een beslissing goed, die geleid heeft tot de publikatie van Max Rooses' L'OEuvre de P.P. Rubens; histoire et description de ses tableaux, verschenen in vijf delen te Antwerpen tussen 1886 en 1892. In hetzelfde jaar ook richtte het Stadsbestuur een kommisie op, waarvan de werkzaamheden het startsein gaven tot de uitgave in zes grote delen van de Correspondance de Rubens, verzorgd dor Max Rooses en Charles Ruelens, verschenen te Antwerpen tussen 1887 en 1909. Met deze twee monumentale, en tans nog onmisbare publikaties, werd de grondslag gelegd voor de wetenschappelijke Rubensstudie.

Het is duidelijk dat de Rubensstudie intussen in aanzienlijke mate vooruitgang heeft geboekt. Tal van tot dusver onbekende schilderijen en tekeningen kwamen aan het licht. Door restauraties onderging de appreciatie van sommige kunstwerken aanzienlijke wijzigingen. De ontdekking van dokumenten maakte het mogelijk de herkomst van tal van werken nauwkeuriger te bepalen, en een betere kennis van de historische en kulturele kontekst, waarin sommige schilderijen ontstonden, leidde ertoe, dat men ze op meer diepgaande wijze ikonografisch kon interpreteren. Het aantal studies aan Rubens gewijd, vooral verspreid in tal van tijdschriften, verschenen na het overlijden van Max Rooses in 1914, is tans nauwelijks te overzien.

Reeds in 1919 zag de Antwerpse kunsthistorikus Paul Buschmann de noodzaak een dokumentatiecentrum op te richten, waarin alles wat over Rubens wordt gepubliceerd, zou verzameld en voor de vorsers toegankelijk gesteld worden. Hij stelde voor dat dit centrum zou worden opgericht in het te restaureren Rubenshuis. Daar zou een ‘studiezaal’ moeten worden ingericht, waar een ‘Rubensbiblioteek’ en een ‘Rubensarchief’ zouden worden ondergebracht. Aldus zou het Rubenshuis, zo schreef hij, ‘een “conservatorium” worden, waar de kennis van ons groot verleden op kunstgebied niet enkel zou worden geboekstaafd en bewaard, maar waarvan een bestendige, vruchtbare opwekking tot verdere studie en onderzoek zou uitgaan.’

Toen Buschmann dit in 1919 neerschreef, werd te Antwerpen de hoop gekoesterd dat het Stadsbestuur, dat hiervoor reeds eerder vergeefse pogingen in het werk had gesteld, het Rubenshuis zou aankopen en het na restauratie voor het publiek open zou stellen. Die verwachtingen zijn echter niet onmiddellijk in vervulling gegaan. Het zou nog tot 1937 duren voordat het eigendom dat Rubens eertijds bewoonde, als gevolg van een procedure tot onteigening, in het bezit van de Stad Antwerpen kwam. Intussen was Paul Buschmann reeds in 1924 overleden. Maar zijn denkbeelden werden overgenomen door degenen die met de studie van de restauratie van het historische gebouw werden belast. Naarmate de

[p. 278]

werkzaamheden vorderden, bleek echter dat het Rubenshuis te weinig ruimte bood om tegelijkertijd als museum en als dokumentatiecentrum te worden gebruikt. Er werd toen aan gedacht om de dokumentatie onder te brengen in een afzonderlijk gebouw gelegen in de buurt van het Rubenshuis, maar een praktische beslissing hiertoe werd niet onmiddellijk genomen. Door de toevallige ontdekking in 1942 van het historische huis in de Kolveniershof, gebouwd in de jaren 1631-1633, en palend aan de achterzijde van Rubens' eigendom, bleek men de meest geschikte behuizing te hebben gevonden. Tans wordt het pand gerestaureerd en aangepast, teneinde er binnen afzienbare tijd (waarschijnlijk in 1978) het dokumentatiecentrum, dat inmiddels de naam van Rubenianum verkreeg, op passende wijze in te kunnen onderbrengen.

Met de samenstelling van de Rubensdokumentatie zelf werd er in 1946 een aanvang gemaakt in het Rubenshuis. Dit materiaal, bestaande uit een fototeek en een gespecialiseerde biblioteek, werd in aanzienlijke wijze verrijkt, toen in 1963 daaraan het zeer omvangrijke archief kon worden toegevoegd, nagelaten door de eminente Rubenskenner Dr. Ludwig Burchard die te Hampstead (London) op 7 september 1960 overleed.

Ludwig Burchard werd te Mainz geboren op 31 mei 1886. Hij studeerde eerst gedurende korte tijd klassieke filologie en daarna kunstgeschiedenis aan de universiteiten van München, Heidelberg en Halle-Wittenberg. In 1917 promoveerde hij tot doktor met een dissertatie, die Holländische Radierer vor Rembrandt. Tijdens de voorbereiding van dit werk, waarvoor hij tal van graveurs bestudeerde die ook naar werken van Rubens hebben gewerkt, werd zijn belangstelling voor de grote Vlaamse kunstenaar gewekt. In de jaren twintig, toen hij redakteur was van Thieme-Beckers Allgemeines Künstlerlexikon schreef hij zijn eerste bijdragen in tijdschriften, waarin hij tal van onbekende schilderijen en tekeningen van Rubens aan het licht bracht. Terzelfdertijd voltooide hij het deel over Rubens in de reeks Klassiker der Kunst, dat door het vroegtijdig overlijden van Rudolf Oldenbourg onafgewerkt was gebleven. Toen ook vatte hij het plan op om een nieuwe kritische katalogus van de werken van Rubens samen te stellen, waaraan hij tot kort vóór zijn dood is blijven werken. De verwezenlijking van deze publikatie heeft hij niet meer mogen beleven. Weliswaar heeft hij er op een bepaald ogenblik aan gedacht de resultaten van zijn navorsingen uit te geven, en in 1939 verscheen zelfs een prospektus waarin zijn Work of Peter Paul Rubens dat zes lijvige boekdelen zou omvatten, werd aangekondigd. De uitvoering van het initiatief werd echter door de oorlog verhinderd, zodat het overgrote deel van zijn vondsten en waarnemingen in zijn omvangrijke dokumentatie verborgen bleef.

Na het overlijden in 1960 van Dr. Ludwig Burchard werd door het Stadsbestuur van Antwerpen kontakt opgenomen met zijn familie, om de mogelijkheid na te gaan om zijn dokumentatie voor het Rubenianum te kunnen verwerven. Het is begrijpelijk dat mevrouw Burchard, bezorgd over de geestelijke nalatenschap van haar echtgenoot, aan de overdracht van het door hem verzamelde Rubensmateriaal de voorwaarde verbond dat het als postuum levenswerk zou gepubliceerd worden. De Stad Antwerpen heeft deze voorwaarde aanvaard en voor de redaktie van deze publikatie een beroep gedaan op het Nationaal Centrum voor de Plastische Kunsten in de 16de en de 17de Eeuw, dat trouwens reeds bij de onderhandelingen met de familie Burchard werd betrokken. In november 1963 werd de dokumentatie naar Antwerpen overgebracht, waar ze, in afwachting van de restauratie van het Kolvenierspand, tijdelijk werd ondergebracht in een gedeelte van het Museum Smidt van Gelder.

Het Nationaal Centrum voor de Plastische Kunsten in de 16de en de 17de Eeuw, dat met de postume publikatie van Burchards levenswerk over Rubens werd belast, werd in 1959 door een aantal professoren en museumkonservators opgericht. Het stelde zich vooral ten doel de studie van de kunsten in de tijd van de renaissance en de barok in de (oude) Zuidelijke Nederlanden te bevorderen, door als centraal orgaan op te treden dat het nodige materiaal zou verzamelen en detailstudies aanvatten, vooral op die gebieden waar zich leemten in onze kennis voordoen. Vanaf de stichting werd het voorzitterschap waargenomen door Professor R.-.A. d'Hulst, van de Rijksuniversiteit te Gent, en het sekretariaat door ondergetekende. Van 1959 tot 1964 werden de werkzaamheden van het Centrum gefinancierd door het Ministerie voor Openbaar Onderwijs en Cultuur, daarna door het Fonds voor het Kollektief Fundamenteel Onderzoek (F.K.F.O.). Sinds 1964 fungeert de Rijksuniversiteit Gent, waar ook sedert de stichting de maatschappelijke zetel van het Centrum is gevestigd, als ‘onthaalinstelling’.

Voordat het Centrum de publikatie van Burchards levenswerk op zich nam, had het reeds een aantal publikaties op zijn naam. Sedert 1962 verschenen tot nu toe in de reeks Monografiën vijf studies over tekeningen van Rubens, Van Dyck, De Crayer, de Biechtstoelen van de St.-Pauluskerk te Antwerpen en de tekeningen van Jacob Jordaens. Ook verleende het zijn medewerking aan twee tentoonstellingen, respektievelijk gewijd aan tekeningen en olieverfschetsen van Antoon Van Dyck en teke-

[p. 279]

ningen van Jacob Jordaens die in 1956 en 1960 te Antwerpen en te Rotterdam werden gehouden. Maar het is duidelijk dat zijn werkzaamheden een nieuwe oriëntatie verkregen en aanzienlijk toenamen, toen met de redaktie van de kritische oeuvrekatalogus van Rubens, gebaseerd op de nagelaten dokumentatie van Dr. Ludwig Burchard, een aanvang werd gemaakt. Men moet zich namelijk niet voorstellen alsof de eminente geleerde teksten had nagelaten die praktisch klaar waren om in druk te worden gegeven. Zijn nalatenschap bestaat integendeel uit een groot aantal foto's, tal van excerpten en aantekeningen over gedane waarnemingen. Vooraleer tot de redaktie kon worden overgegaan, diende dit disparaat materiaal dus kritisch te worden geordend en bewerkt, en ook aangevuld met gegevens uit publikaties van andere auteurs, waarvan de werken na zijn overlijden verschenen.

Oorspronkelijk lag het in de bedoeling dat het personeel van het Centrum, onder de leiding van Professor d'Hulst en van ondergetekende, de redaktie volledig op zich zou nemen. Jammer genoeg ontbraken financiële middelen om hiervoor de nodige medewerkers aan te trekken. Gedurende lange tijd beschikte het Centrum over slechts één medewerker, nl. Dr. Carl Van de Velde, nu werkleider F.K.F.O. Sedert enkele jaren is daarin verbetering opgetreden. Tans maken naast Dr. Carl Van de Velde ook nog deel uit van de staf: Dr. Hans Vlieghe, de heer Paul Huvenne (die gedurende een jaar wegens militaire dienstplicht vervangen werd door de heer Marc Vandenven). Bovendien werd mej. N. De Poorter adjunkt-konservator van het Rubenianum, betrokken bij de werkzaamheden betreffende de publikatie.

Gezien de onmogelijkheid om uitsluitend met eigen medewerkers de publikatie te realiseren, en om ze niettemin binnen een redelijke termijn te laten verschijnen, diende naar een andere formule te worden gezocht. Deze bestaat erin specialisten buiten het Centrum bij de uitwerking van het projekt te betrekken, die enerzijds hun kennis ter beschikking stellen van het Centrum en die anderzijds op hulp en medewerking van het Centrum kunnen rekenen. In dit verband citeer ik wat Professor Dr. R.A. d'Hulst hierover schreef: ‘Geleerden, van wie bekend was dat zij reeds door eigen grondig onderzoek vertrouwd waren met bepaalde gedeelten van de materie, en die bereid werden gevonden hun eigen resultaten toe te voegen aan de overeenkomstige gegevens verzameld door Dr. Burchard, werden gevraagd mede te werken. Van deze vorm van samenwerking werd niet slechts verwacht dat de resultaten van Dr. Burchards jarenlange navorsingen vlugger gepubliceerd zouden kunnen worden, maar tevens dat die navorsingen zouden worden voortgezet en aangevuld met nieuwe, sinds zijn overlijden verschenen gegevens, volgens zijn inzichten en metodes. Daar dus van de medewerkers een bijdrage werd verwacht van eigen wetenschappelijk onderzoek, leek het niet meer verantwoord de oeuvre-katalogus louter als een postuum werk van wijlen Dr. Burchard te publiceren. Daarom draagt elk deel, naast de algemene titel, Corpus Rubenianum Ludwig Burchard bovendien de naam van de medewerker.’

De reeks wordt in het Engels gepubliceerd, in de taal waarin Dr. Burchard zijn werk wenste te redigeren. Zoals reeds eerder vermeld, zal ze uit zesentwintig delen bestaan, ingedeeld volgens de ikonografische klassifikatie van de materie, die ook reeds door Max Rooses voor zijn L'OEuvre de P.P. Rubens werd toegepast. Alle werken van Rubens worden erin afgebeeld. Van deze die verdwenen zijn, worden oude kopieën en prenten weergegeven.

Tot op heden zijn verschenen: The Ceiling Paintings for the Jesuit Church in Antwerp, door Prof. J.-Rupert Martin (dl. 1 van de reeks); Saints I en Saints II, door Dr. Hans Vlieghe (dl. 8); The Decorations for the Torre de la Parada, door Prof. Svetlana Alpers (dl. 9); The Achilles Series, door Prof. E. Haverkamp Begemann (dl. 10); The Decorations for the Pompa Introitus Ferdinandi, door Prof. J. Rupert Martin (dl. 16); Portraits I, door Prof. Frances Huemer (dl. 19). Dit jaar verschijnen nog: The Eucharist Series, door Nora De Poorter (dl. 2); Book Illustrations and Title Pages, door Prof. J. Richard Judson en Dr. Carl Van de Velde (dl. 21); en Copies and Adaptations from Renaissance and later Artists, door Kristin L. Belkin (dl. 24). Een tiental andere delen zijn tans in voorbereiding, wat de hoop wettigt dat, na een tamelijk moeizame aanloopperiode, de reeks binnen een redelijke termijn zal kunnen worden voltooid.

Frans Baudouin, Antwerpen.