Ons Erfdeel. Jaargang 21

Gust Gils: binnenwaartse buitenstander.

Jaren na De röntgenziekte (1966) en Berichten om bestwil (1968) publiceerde Gust Gils opnieuw een bundel grotesk proza: Dank voor de blijdschap. Paraproza III. Intussen werd overigens reeds een vierde verzameling paraproza aangekondigd: Binnenwaartse buitenstaanders. Gust Gils opnieuw aan het korte proza? Zeker, want Dank voor de blijdschap bevat reeds heel wat recente stukjes, daterend uit 1975 en '76. De hele bundel bestaat uit 69 ‘transludieke verhalen’, waarvan er 40 ontstonden tussen 1965 en 1972 en 29 in '75 en '76. Twee elementen verdienen een nader onderzoek. Ten eerste: wat gebeurde er in de periode tussen 1972 en 1975? Ten tweede: is er een relevant verschil tussen de stukjes uit de eerste en die uit de tweede periode?

Om de eerste vraag te beantwoorden, kunnen we een beroep doen op een interview dat W.M. Roggeman in juli 1974 van Gils afnam. Op dat ogenblik beschouwt de auteur zijn paraproza-periode als voorbij. Hij vermoedt dat de vorm van het groteske korte verhaal zijn ‘typisch uitdrukkingsmiddel tijdens een jaren durende geïntroverteerde periode’ was. Hij voorspelt dat een en ander definitief tot het verleden behoort. De tijd dat hij literatuur nodig had als Ersatz voor het leven, is voorbij. De vlucht in een zelfgeschapen taalwereld, hoeft voor hem niet meer, omdat de verzoening met de werkelijkheid nadert, en het sociaal kontakt met de anderen verbetert. Gust Gils zoekt het dan ook meer in artistieke genres die een direkt kontakt met een ruimer publiek mogelijk maken. Hij voert nu verbosonische eksperimenten uit, schrijft haikoe's begeleid door elektronische muziek en gaat de songtoer op in het swing-genre. Bekeken vanuit dit interview, mag Gils' paraproza III dan ook als een volkomen verrassing worden beschouwd. Een vergelijkende studie tussen de stukjes geschreven vóór '72 en die na '75, maakt echter veel duidelijk. Niet dat de recentste prozatekstjes meer zouden ‘swingen’, hoewel dat had gekund - denk maar aan het jazz-proza van Willy Roggeman. Maar het paraproza '75/'76 is minder wrang en ‘verneinend’ van ondertoon. Niet toevallig is Dank voor de blijdschap opgedragen aan Oliver Hardy en Stan Laurel, die ook op de omslag figureren, rondtoerend en toeterend op het Romeinse Sint-Pietersplein. Hier staat een soort slapstick-humor voorop. In genoemd interview situeert Gils zijn paraprozaverhalen ‘in een geluidloze wereld; het was een soort van stomme film’. Ik kan me niet van de indruk ontdoen dat het heilige vuur er bij Gils wat uit is en dat de semantische geladenheid én gelaagdheid - die zijn vroegere grotesken kenmerkt - nu afwezig blijft. Spel is hier louter spel geworden en draagt niet langer het waarmerk van de onderliggende ernst. Hoewel ik me bij de lektuur niet koncentreerde op de ontstaansdata, kwam ik er toch toe de 69 teksten te splitsen in een tweetal groepen, die grotendeels korresponderen met de twee onstaansperiodes. Die vóór '72 zijn een illustratie van Gils' egelstelling tegenover de wereld. Het komt er daar op aan stand te houden in een wereldop-zijn-kop, een wereld waarin alle zin zoek is, een wereld waar je ziek van wordt. De teksten zijn krachtig van stijl en gekoncentreerd van tematiek; ieder ander auteur zou boeken nodig hebben om hetzelfde te zeggen. Hier komt een buitenstaander aan het woord, die alleen nog binnenwaarts kan blikken. De teksten van na 1975 bevatten meer vrijblijvende lol, spel om het spel. Dat kan wijzen op een genezingsproces (?) van de auteur, die er nu allemaal om kan lachen. Meteen worden de stukjes echter ook vaak een pure kode: je draait een facet van de maatschappij even om, en klaar is Kees, of liever: gereed is Gust. De stukjes van de tweede soort kun je vergelijken met vuurwerk: de toeschouwer wordt erdoor verblind, zegt ‘oh’, maar ziet daarna niet beter. Integendeel: na het opflitsen ziet hij niets meer. Om Gust Gils, een miskend en belangrijk schrijver, beter te leren kennen als ‘binnenwaartse buitenstaander’, zal het er vooral op aan komen enige van zijn beste stukjes (meestal geschreven vóór '72) nader te bekijken, er het tema en de metode uit te distilleren.

[p. 272]

De maatschappij is een bordeel van Ika Loch, de logika op haar kop. Gust Gils ontwikkelt maniakaal een anti-logika. Hij vestigt een systeem van absurde redeneringen, die formeel wel kloppen en aan de wetmatigheid van de logika gehoorzamen, maar tematisch de bestaande ordening ontwrichten. Een mooi voorbeeld van de maatschappij-kritische kant van de groteske is Skilift: ‘Het skiën maakt opnieuw gelijk wat op tegennatuurlijke wijze ongelijk was geworden: na zijn skivakansie is de westeuropeeër weer even berooid als zijn verre uithongerende Indiase broer.’ In Asosiale kampioenen heeft Gils het over het lot van die averechtse sportman: de kunstenaar. De massa jouwt, hoont en spot; de politie knuppelt... anti-artistieke massahypnose. Of wat denk je van een volledig geautomatiseerde maatschappij, waar iets gebeurt met de schuimrubber? Een ‘internationale stroom van schuimbekkend schuimrubber’ ontstaat en valt het weerloze individu aan. Hier kun je wel nog mee grinniken, maar glimlachen wordt al moeilijker. Elders, in Termieten, wordt uitgevaren tegen de alles dominerende bureaukratie in onze maatschappij: de termieten zijn de ziekenfondsen, mutualiteiten en andere schatkamers voor niet al te werkzame ambtenaren. Een oud man ondergaat enige dure ‘preventieve’ operaties, anders vliegt hij uit het ziekenfonds... en mocht hij dan werkelijk geopereerd moeten worden... In het overbevolkte gebouw hokken duizenden mensen, die zich zo snel voortplanten, dat voortdurend groepen afgevoerd moeten worden. De hele verdomde wereld is zo'n overbevolkt, gedegenereerd gebouw. Mijn vriend Harold houdt de grimmige lachspiegel voor van een op de spits gedreven politiestaat, waar niet gelopen mag worden. Keihard worden de konsekwenties uit deze ‘zinloze’ verordening - maar hoeveel verordeningen zijn dat niet? - getrokken. Wat gebeurt er met iemand die - als Gust Gils - ‘domme’ vragen stelt aan een zich verdringende massa? Vooral als die massa van een mondain huwelijk niets te zien krijgt en een blinde hen vraagt wat ze zien. Zo iemand gaat in de ijskast. Zo iemand - als Gust Gils - kan de gerobotiseerde maatschappij best missen. Die maatschappij is al absurd op zichzelf, zonder het te weten. Gils toont aan dat er niet veel nodig is om een groteske te bedenken: gewoon kijken naar de realiteit - die elke verbeelding tart - en bepaalde facetten wat overbelichten. Of de logika waaraan de maatschappij beantwoordt even anders opladen en zien hoe het geheel funktioneert. Wat gebeurt er als iemand bloed verliest? Dan geven ze het slachtoffer kunstmatige ademhaling in plaats van de wond te dichten. Nieuwe stromen bloed. Een ander groepje verplegend personeel dient een bloedtransfusie toe, maar vergeet op zijn beurt de wond dicht te naaien. Een andere gespecialiseerde dienst zal het klusje even opknappen: zij rukken aan met ingevroren lichaamsdelen. Weldra staat de hele straat vol konkurrerende ziekenwagens. De rel eindigt met het beleg van de stad. Kijk, zo vijzelt Gust Gils een reële situatie tot het absurde op. Hij moet daarvoor minder aktief ingrijpen dan we zouden moeten hopen. In Om 1 verkeerd woord barst een oorlog los om een futiliteit. Het gevecht zal doorgaan tot één der volkeren het andere heeft uitgemoord. Wie herinnert zich niet de ruzie tussen Joden en Arabieren inzake twee tekstuele versies, in kasu de ontruiming van de bezette gebieden of de ontruiming van bezette gebieden? Is de realiteit niet absurder dan het meest absurde dat iemand als Gils - nochtans een specialist hierin! - kan bedenken? De mensen leven als In de grote piramiede. Als ze vernemen dat de elektriciteit uitgevallen is en zeewater reeds de buitenste gangen van de pyramide bereikt heeft, gaan ze gewoon door met kibbelen over onnozelheden. Of als een hysterische massa religieuze fanatici haar eigen voorste gelederen in zee zal dringen om de stokoude predikant-op-strand beter te verstaan, vinden de organisatoren er niets beters op dan een in de duinen aangebracht verkeerslicht permanent op rood te zetten... Andere stukjes van Gust Gils draaien niet zozeer de maatschappij grotesk om, maar beschrijven veeleer arabesken in de ruimte. Wat te denken over het stukje waarin een ‘massale sibernetiese zelfkastratie’ optreedt, omdat de geleide projektielen steeds meer een eigen leven gaan ontwikkelen en weigeren tot zelfvernietiging over te gaan? Over een dergelijke tekst hangt wel een SF-zweem, maar het aksent ligt hier toch op de vrijblijvende oefentocht in het luchtledige. Elders is er sprake van een wereldkampioenschap voor zachtgewichten, waarin een zekere Softy Jones optreedt, bijgenaamd de man met de donzigste punch aller tijden. Vooral de teksten uit '75 en '76 zijn vaak knotsgek, zoals die over de Olympiade voor Krankzinnigen, waarin een 100.000 meter hordenloop op het programma staat... In een andere stad zijn er dan weer ‘instituts de laidification’ met het oog op de jaarlijkse verouderingskoers. Dergelijke teksten beginnen met een zin als ‘Hij rijdt alleen maar achteruit’ of ‘Vijf en een halve eeuw is het geleden dat ik good old X nog gezien heb’. Ik hoef hier ter nauwer nood aan toe te voegen dat het gevaar voor autoplagiaat en voor uitgeholde kodering niet denkbeeldig is. Het mag geen truk worden, geen doorgestoken kaart. Het luchtkasteel moet op stevige pijlers staan: dan mag het zo hoog opranken als het maar wil. Hierbij denk ik aan een tekst als Een uur stilte a.u.b., waarin banket-

[p. 273]

terende kolonels een uur (of langer) stilte en onbeweeglijkheid in acht moeten nemen bij de dood van hun koning tot ze zelf omvallen. Hoeveel dagelijkse situaties van groepskrankzinnigheid worden hier niet met het buskruit van de taal opgeblazen?

Het is duidelijk: Gust Gils is een buitenstaander, die van op afstand de maatschappelijke chaos gadeslaat en grinnikend verslaat (in de dubbele betekenis van dat woord). Soms draait hij een situatie om en toont van al dat glinsterend wit, de duistere, verborgen zijde. Soms vloert hij de maatschappij, die op zichzelf al absurd genoeg is met haar eigen ijzeren logika. Of ontvlucht hij ze in de grillige kronkels van zijn hersenvelden, in de zelfverheerlijkende autonomie van de arabeske. Echte arabesken komen bij Gils echter veel minder voor dan in b.v. Een reis door het Demiurgenrijk (1976) van Jacques Hamelink. Al te vaak verschuilt de recente Gils zich achter de gemakkelijke kode van de pseudo-groteske, die alleen nog de Spielerei bevat van wat ook ernst moet zijn. Wellicht is Gust Gils inderdaad uit dat genre weggegroeid en heeft hij de werkelijkheid leren aanvaarden. Of is Gils integendeel zo grondeloos pessimistisch geworden dat hij de maatschapij laat voor wat ze is? Uit een tekst als Gevaarlijke konsentratie blijkt dat wie wil vergroten, verkleint, dat wie god wil worden, oplost en verdwijnt, dat de sprong in het metafysische onmogelijk is. Ik kies voor de laatste mogelijkheid, omdat ik ervan uitga dat een auteur in zijn teksten, niet in zijn interviews, de waarheid spreekt.

Gilliams komponeerde sonatesin-proza, Claude van de Berge schrijft fugatische teksten, Willy Roggeman is de man van de jazzologie. Waar blijft de swingende Gust Gils?

Hugo Bousset.

Gust Gils, Dank voor de blijdschap, De Bezige Bij, Amsterdam, 1977. 176 blz. f. 21.50.