Ons Erfdeel. Jaargang 21

Ontwikkelingen in het werk van Maarten 't Hart.

Vorig jaar verschenen van Maarten 't Hart twee boeken, die in bepaalde opzichten een voortzetting van zijn ontwikkeling als prozaschrijver te zien gaven, nl. de verhalenbundel Mammoet op zondag en het afzonderlijk uitgegeven, wat langere verhaal Laatste zomernacht. De in 1944 in Maassluis geboren schrijver debuteerde in 1971 als Martin Hart met de roman Stenen voor een ransuil, die in 1973 werd gevolgd door Ik had een wapenbroeder. In beide zeer geslaagde romans (ik vind de tweede roman ook nu nog 't Harts meest indrukwekkende boek) was sprake van een homoseksuele problematiek bij de hoofdpersoon, Ammer Stol, die ook nog af te rekenen had met de invloeden van het strenggereformeerde milieu waarin hij was opgegroeid. Op de omslag van het eerste boek sprak de uitgever van ‘een brede autobiografische achtergrond’, een opmerking waardoor, in kombinatie met de autentieke indruk die de roman maakte, sterk de suggestie werd gewekt dat in het personage Ammer Stol op zijn minst een afsplitsing van de auteur gezien moest worden. In de tweede roman trad Ammer Stol zelf als verteller in de ik-vorm op, maar nu was het romangegeven net iets te spektakulair om als tra-

[p. 267]

vestie van persoonlijke ervaringen van de schrijver opgevat te kunnen worden. Bovendien trad aan het eind van dat boek een als Maarten aangeduide bioloog op, die op sommige punten door de lezers van later gepubliceerde verhalen geïdentificeerd kan worden als de ik-figuur Maarten 't Hart zoals die in latere verhalen voorkomt en die natuurlijk ook niet dezelfde persoon is als de schrijver Maarten 't Hart, maar die vermoedelijk toch grotere overeenkomst met hem zal vertonen dan het personage Ammer Stol. In de verhalenbundel Het vrome volk, die in 1974 uitkwam, kwam niet alleen Ammer Stol niet meer voor, maar ook bleek de auteur afstand te hebben gedaan van zijn pseudoniem Martin Hart en presenteerde hij zich als schrijver onder zijn eigen naam. De ik-verteller, die voornamelijk jeugdherinneringen ophaalde, maar in de laatste drie verhalen uit de bundel ook meer recente belevenissen te boek stelde, bleef echter konsekwent anoniem, zelfs in de dialogen, waarin hij slechts werd aangesproken als ‘neef’, ‘jong’, ‘kleine opdonder’, enz. In die nieuwe verhalenbundel Mammoet op zondag treffen wij soortgelijke verhalen aan, maar zie welk een verrassing de auteur ons bereidt: nu heet ook zijn ik-figuur gewoon Maarten en zelfs wel voluit Maarten 't Hart. Het eindpunt in de ontwikkeling van de relatie schrijver-personage is daarmee bereikt, want een werkelijk volledig samenvallen van die twee zou door de lezer toch nooit als zodanig herkend kunnen worden. Héhé, denk je dan als lezer, het was een lange omweg, maar nu zijn we er dan toch. Maar wat gebeurt er? In Laatste zomernacht komt een ik-figuur voor, die de inmiddels met enige ervaring en kennis van zaken toegeruste lezer feilloos herkent als het prototype van een Maarten 't Hart, laat ik maar zeggen, als een Maarten 't Hart zoals hij hem graag ziet, een Maarten 't Hart naar zijn hart. en juist déze Maarten 't Hart noemt Maarten 't Hart niet Maarten 't Hart, maar George. Bedankt!

Zoals gezegd, zijn de verhalen in Mammoet op zondag van dezelfde soort als die in de voorafgaande bundel. Ze gaan over jeugd, studententijd, diensttijd of ‘heden’ van de ik-figuur. Boeiend en vaak onverwacht humoristisch zijn ook nu vooral de verhalen over het ‘vrome volk’, de streng-gereformeerden van Maassluis en Maasland, met hun onnavolgbare dialogen als: ‘Hoe gaat het nu met Boudesteyn?’ ‘Jesaja vijf vers elf’, zei mijn vader. ‘Is dat echt waar?’ ‘Ja, woord voor woord.’ ‘Maar dat deed hij toch allang?’ ‘Niet zoals het door de profeet gezegd wordt, maar hij laat het er niet bij zitten, let maar op’ en met hun een beetje stiekeme grapjes als de omkering van de psalmtekst in ‘de bloem verdort en het gras valt af’, grapjes waar je nauwelijks om lachen, maar waarschijnlijk in schemerdonkere kerkbanken wel om gniffelen kunt. Net als bij Maarten Biesheuvel, met wie 't Hart een ontmoeting uit zijn studententijd in Leiden beschrijft in het verhaal De Onbekenden (Biesheuvel beschrijft trouwens op zijn beurt een eveneens Leidse, maar latere ontmoeting met 't Hart in het verhaal De Leeuw van Leiden uit zijn laatste bundel De Weg naar het Licht), is het vooral de moeder die het geloof der vaderen hooghoudt. De vader stelt zich in 't Harts verhalen zelfs bepaald onafhankelijk tegenover dominees en ouderlingen op, al toont hij zich in zijn afkeuring van de nieuwe psalmberijming een waardige nazaat van zijn meest ortodokse zestiende-eeuwse stadgenoten.

Van homoseksuele problematiek was al in de eerste verhalenbundel geen sprake meer, die was mèt Ammer Stol en Martin Hart van het toneel verdwenen en in interviews heeft de schrijver er ook zelf afstand van genomen. In het verhaal Afspraak lijkt de ik-figuur nu in enkele zinnen de eventuele autobiografische achtergrond van 't Harts twee romans samen te vatten, als hij meedeelt: ‘Ik moest in dienst en kon dat gezicht maar niet vergeten, zelfs niet toen ik zo bevriend raakte met één van de jongens uit mijn peloton dat ik mij afvroeg of ik soms homosexueel kon zijn. Het was trouwens de tweede keer dat mij dat overkwam; de eerste keer dat het gebeurde zat ik nog op de middelbare school en had het mij zo geschokt dat ik daarna wanhopig maar zonder enig succes het ene meisje na het andere naliep’. Voor de homoseksuele problematiek is nu in de plaats gekomen die van de spanningen in de relatie tussen de ik-figuur en een vrouw, spanningen die nergens worden opgelost in een toestand van rust, maar hooguit in een van berusting. Het zijn ook die spanningen op zich, waar het steeds om gaat. Zelfs in een verhaal als Het betegelde pad, waarin de ik-figuur slechts in een zakelijk-wetenschappelijke relatie tot zijn vrouwelijke reisgenoot staat, is er duidelijk sprake van spanningen, die beginnen met een verschil van mening over de juiste vergaderplaats en die kulmineren in de meest ongerijmde en verbijsterende verwijten van de vrouw aan het adres van de ik-figuur, die zich ook hier weer, als steeds, de mindere toont, een man zonder overwicht en de situatie niet meester. In sommige verhalen, bijv. heel sterk in Microklimaat, waarin de ik-figuur met een medestudente op wie hij verliefd is in een duinlandschap biologisch onderzoek moet verrichten, is hij zo grotesk in zijn afgang dat hij er haast een nieuwe waardigheid aan ontlenen kan.

Het lange verhaal Laatste zomernacht, dat met het laatstgenoemde verhaal de situatie van studenten die voor biologisch veldwerk

[p. 268]

Maarten 't Hart.

in een soort kampement bijeen zijn, gemeen heeft, is volledig gebouwd op de spanning die onverwachts ontstaan is tussen de ik-figuur George en zijn vriendin Ingeborg. In dit voor het eerst na de twee romans weer wat meer omvangrijke werk laat de auteur opnieuw blijken hoe schijnbaar moeiteloos hij een bijzonder hechte struktuur aan zo'n verhaal weet te geven. De studenten zijn in de zomernacht alleen of in heel kleine groepjes met hun onderzoekingen bezig in een moerasgebied en er is een voortdurend elkaar ontmoeten en zich weer van elkaar verwijderen. Dit patroon geeft de auteur de gelegenheid, zijn hoofdpersoon met verscheidene andere personen in kontakt te brengen en gesprekken te laten voeren. Die gesprekken gaan onveranderlijk over tussen George en Ingeborg ontstane verwijdering, waar iedereen zich in deze gesloten gemeenschap van studie- en jaargenoten mee bemoeit. Door deze gesprekken groeit er ook een relatie tussen George en Ingeborgs vriendin Marijke, een relatie die weer andere spanningen veroorzaakt. Om dit alles heen roept 't Hart op ronduit meesterlijke wijze de sfeer en stemming van een nachtelijk moeraslandschap in de zomer op, een sfeer waarin zelfs het slapen van Ingeborg ‘landschappelijk’ beschreven wordt ‘Haar slaap had, tenminste in het begin, iets droefgeestigs, iets van fijne nevels op een omgeploegde akker die langzaam optrokken’. De poëtische atmosfeer van de omgeving wordt nog versterkt en in zekere zin expliciet gemaakt door een betekenisvol uitwisselen van citaten uit gedichten van Nijhoff, tussen George en Marijke.

Ook de situatie zelf, de belevenissen en ervaringen, worden veelvuldig expliciet gemaakt op een wijze die mij voor 't Hart kenmerkend lijkt. Een van de mooiste voorbeelden ervan is te vinden in het verhaal Concurrentie, dat gaat over de konkurrentie tussen de begrafenisondernemers Boudesteyn en Jonkman. In het begin van dit verhaal komt Boudesteyn op oudejaarsavond op bezoek bij de vader van de ik-figuur, die doodgraver is. Op tafel staat een schaal oliebollen, waar het jongetje niets van mag hebben zolang zijn boterhammen niet op zijn. De onbeschaamde Boudesteyn laat zich aanvankelijk op enkele oliebollen onthalen, maar neemt al gauw zelf het initiatief over. Het verontruste jongetje ziet de hoeveelheid angstwekkend slinken, maar voor hem blijft het parool gelden: eerst je brood opeten. Uiteindelijk zijn alle oliebollen op en het jongetje heeft het moeten afleggen tegen de oneerlijke konkurrentie van Boudesteyn, die zelf slachtoffer zal worden van Jonkman. In het al genoemde verhaal Microklimaat vinden wij veelzeggende passages als ‘Ik begon met het uitgraven van de mierenleeuw. Ze is eigenlijk een afschuwelijk meisje, dacht ik, een mierenleeuw onder de mensen’ en ‘Het vreemde was dat ik, terwijl ik over de rupsen nadacht het gevoel had na te denken over mijn verliefdheid. Het was net zo iets als de onbeweeglijke rupsen’. Ook in andere verhalen komt dit ekspliciet maken door verwijzing naar parallellen voor, maar in Laatste zomernacht meer dan in enig ander verhaal. Al je aan dit verschijnsel afzonderlijke aandacht besteedt, kom je het vanzelfsprekend ook in heel banale vormen tegen, waarin het normaliter niet eens als verschijnsel zou zijn opgevallen, gevallen als ‘De zomer was zomerser dan ooit. Maar in mijzelf was geen sprake van zomer’ of, refererend aan een boven het water bloeiende plant ‘Wat zij dacht, weet ik niet. Het is zo jammer dat we zo weinig van elkaar weten, we zien slechts de bloei boven water, alles waar het werkelijk om gaat blijft verborgen’. Daarnaast staan echter de meer verrassende parallellen als ‘“hij zou er anders goed voor zorgen.” “Ja, maar ze zijn heel kwetsbaar, net zo kwetsbaar als bijvoorbeeld een jong zeeltje. Hij zou heus wel goed zijn voor die vuurbuiken zoals jij misschien ook wel goed geweest bent voor Ingeborg en toch heb jij het........”’ en ‘In zekere zin had ik altijd mijzelf gezien, al die tijd dat ik met haar was opgetrokken; we waren een monocultuur geweest, taai wortelend riet dat, gelijk opgroeiend, niets meer naast zich duldt’ en ‘Toch bleef de schaduw voor mijn gevoel onlogisch, zoals ook haar aanwezigheid daar iets onlogisch had’. Laatste zomernacht is door zijn struktuur, zijn sfeertekening en zijn zeer levensechte dialogen voor mijn gevoel tot een van de hoogtepunten uit onze moderne literatuur geworden. Dat het behandelde gegeven op zich vrij onbenullig is, mag echter ook wel gezegd worden. Zo'n verhaal drijft uitsluitend op het talent van de schrijver, niet op wat hij ons te zeggen heeft. Maar dat talent is onmiskenbaar.

Henk Buurman.

Maarten 't Hart, Mammoet op zondag en Laatste zomernacht, Uitg. De Arbeiderspers, Amsterdam, 1977. 248 en 94 blz.