Ons Erfdeel. Jaargang 21

Het open oog van het surrealisme.

Tijdens het leven van Chr. J. van Geel (1917-1974) waren er al een drietal eenmanseksposities georganiseerd van zijn beeldend werk: in 1961 in het prentenkabinet van het Stedelijk Museum in Amsterdam, in 1972 een verkooptentoonstelling in de hoofdstedelijke Galerie Balans en in 1973 in het Stedelijk Museum te Alkmaar. Momenteel is er een overzichtsekspositie met werk uit alle periodes georganiseerd, die langs verschillende musea en kulturele instellingen in Nederland trekt. Niet alleen door de tentoonstelling, maar ook door

Chr. J. van Geel met objekten (1938, foto E. van Moerkerken).

het begeleidende boek De ene kunst leeft nooit zonder de andere, althans bij mij wordt het zicht op het beeldend werk van Chris van Geel, dat altijd in de schaduw heeft gestaan van zijn poëtische arbeid, aanmerkelijk verhelderd en tevens wordt het grote belang van het surrealisme als kader voor het hele werk duidelijk.

In de jaren voor de oorlog maakte Van Geel die achtereenvolgens de Kunstnijverheidsschool en de Nieuwe Kunstschool in Amsterdam bezocht, kennis met het surrealisme. In de zomer van 1938 werd in Galerie Robert de ekspositie ‘Surrealistische schilderkunst’ gehouden. Veel objekten van o.a. Duchamp, Oppenheim en Jacqueline Breton waren daar te zien. Van Geel was geïmponeerd en maakte in een kreatieve uitbarsting een reusachtige hoeveelheid surrealistische objekten, waarvan er enkele te zien waren op de najaarstentoonstelling van ‘De onafhankelijken’ in 1938. Zijn ‘Voetzool om te kussen’ trok niet alleen veel bekijks (Van Geel posteerde een vriendin bij de voetzool om deze inderdaad te kussen als er bezoekers passeerden), maar riep ook wrevel op, met name in de pers waar men sprak van ‘iemand die de kunst gladweg bespuwt’. In die tijd voerde Van Geel op het dak van het huis van zijn grootouders aan de Herengracht ook een soort ‘performance’ uit: hij was in de weer met zijn objekten (vorken, oude schoenen, schilderijomlijstingen) en zijn vriend Emiel van Moerkerken legde dat fotografisch vast. Eén van de interessantste objekten was ‘Jeunesse d'un narcisse’, bestaande uit een lelieblanke kinderstoel, rustend op een spiegel en versierd met narcissen. Dit werk kan worden opgevat als een tematische basis van wat Van Geel later met name in zijn gedichten zal gaan uitwerken. De kennismaking met het surrealisme ging vergezeld van een ontmoeting met E. du Perron, voor wie de ratio boven overheersing van het gevoel centraal stond. Van Geel maakte in die vooroorlogse jaren ook ‘décalcomanieën’, het vizuele voorbeeld van de ‘écriture automatique’ van de surrealisten. Het ging om het op spontane wijze tot uitbarsting laten komen van kreatieve gevoelens, zonder de kritische distantie in te schakelen. Van Geel kon, juist door het open oog van het surrealisme zijn blik ook vestigen op andere, belangrijke stromingen, het surrealisme was voor hem ook niet zozeer

[p. 119]

Tekening door Chris J. van Geel (kollektie Stedelijk Museum, Amsterdam. Foto D. van Dijk).

een artistieke school, ‘maar een geestesgesteldheid, een mooi landschap dat ik steeds om me heen weet’. Toch verloor het surrealisme nooit zijn kracht voor hem, in 1960 schreef hij aan Jan Hanlo: ‘Ook in de literatuur, met behulp van vooral E. du Perron en door de schaduw van de oorlog die ons leerde wat een mens maar is en hoe oppermachtig alle geweld, vond ik vaster licht. Maar als meelopertje, desnoods als incarnatie van de psychopath in mij bestáát het surrealisme’.

Veel van de figuratieve schilderijen en tekeningen die Van Geel tussen 1937 en 1947 maakte zijn verloren gegaan of ernstig beschadigd geraakt bij de brand die zijn huis in 1972 in as legde. In het naoorlogse decennium werd zijn aandacht ook hoofdzakelijk bepaald door de poëzie, maar in 1960 maakt hij een groot aantal vogeltekeningen. Thérèse Cornips die hem in die dagen van nabij meemaakte, schrijft in een herinnering in het boek: ‘Het tekenen was een bevrijding. Het ging gepaard met het ware plezier vandien’. In Van Geels woorden: ‘Opgetogen en ingenomen, ingetogen en opgenomen’. In navolging van de informele schilderkunst maakte hij ‘monotypieën’ en na enkele malen uitstellen, zoals het een waar perfektionist betaamt, waren de kollages, tekeningen, schilderijen en monotypieën rond de jaarwisseling 1961-1962 te zien in het Stedelijk Museum. Veel van de tentoongestelde werken zijn nu op de overzichtsekspositie ook te zien, wat opvalt is dat veel vogels door het gemis aan vleugels het vermogen om te vliegen missen. Dick Hillenius noemde die karakteristiek eens ‘een ode aan de frustratie, aan het onvermogen’. Het wennen aan het boze, een belangrijk tema bij Van Geel was duidelijk te konstateren, veel van de geeksposeerde vogels waren afwerend, emoties verradend afgebeeld. Van Geel zei daarover: ‘Mijn kunst zoekt de verzoening met de wereld. Je bevrijdt je niet om vernietigd te worden. Er tussenuit springen als een jonge kikker is mij niet gegeven’. Al op de tentoonstelling in Amsterdam waren een aantal ‘gevonden voorwerpen’ te zien, in de jaren zestig gaat Van Geel ze als ‘dikdoeners’ isoleren op briefkaarten: sleuteltjes, ijzeren voorwerpen, afgebrande lucifers, een verfrommeld Milky Waypapiertje, allemaal gepromoveerd tot kunst. Micky Piller wijst in haar bijdrage in het tentoonstellingsboek heel terecht op de dubbelzinnigheid van dit werk, door Van Geel zeer verzorgd uitgevoerd, dat zowel in een kunsthistorische traditie geplaatst kan worden én verbolgen van de hand gewezen onder het mom van ‘Is dit nu kunst?’. Van Geel ging meewerken aan het tijdschrift Barbarber, waaraan hij naast gedichten en teksten ook tekeningen bijdroeg. Ze zijn eerst onlangs geinventariseerd: een schat aan materiaal kwam naar boven.

De tekeningen die Chris van Geel tijdens zijn laatste levensjaren maakte, kunnen ruwweg in twee kategorieën worden verdeeld: ‘de interieurs’ en de overige, voornamelijk vogel- of dierentekeningen. De interieurs zijn eindeloze variaties op een keurige saloninrichting: ronde tafel met aan weerszijden een stoel en daarboven een lamp

1.
‘Jeunesse d'un narcisse’ door Chr. J. van Geel (objekt, 1938. Foto E. van Moerkerken).

2.
‘Interieur’ door Chr. J. van Geel (1973. Foto D. van Dijk).

met een kap van het liberty-type. De uitwerking is, hoewel het tema konstant herhaald wordt, verrassend verschillend: er zijn in-

[p. 120]

terieurs die in lichte, vriendelijke kleuren zijn uitgevoerd, maar er is ook een meubilair bij dat geheel uit prikkeldraad bestaat. De interieurs kunnen worden opgevat als eksponenten van de frustratie van het aan de tafel gebonden zijn. Veel van de vogeltekeningen zijn nauw verwant aan de poëzie, ook hier het eindeloos variëren, het telkens zoeken naar nieuwe betekenissen. Achter iedere werkelijkheid gaat een niet minder belangrijke waarheid schuil, de tocht naar het verborgene dat ons werkelijk voortdrijft, is mateloos lang. ‘Ik ben in beesten opgesomd / om weerklank die op vleugels gaat. / Geen rust is ooit geheel voltooid / dan die niet afziet van de vlucht’, dichtte Van Geel. De varianten van de gedichten die er bestaan zijn dan ook illustraties van het feit dat Van Geel en dat is een restant van het surrealisme, een open oog bezat voor alle mogelijke betekenissen die de taal biedt, óók voor anderen, en dan is de aktiviteit van de tuttelaars (mensen die Van Geel bijstonden bij de totstandkoming van de definitieve visie van een gedicht) ook niet vreemd meer.

Door de overzichtsekspositie en zeker niet in het minst door het boek wordt het tot nu toe vrijwel altijd op het poëtische toegespitste beeld van Chr. J. van Geel verruimd. De ene kunst leeft nooit zonder de andere, althans bij mij is dan ook een uniek portret geworden van een tijdens zijn leven ondergewaardeerd kunstenaar die, en dat is zeldzaam in onze kontreien, zich geen beperkingen oplegde in zijn ekspressiemogelijkheden.

Daan Cartens.

De ene kunst leeft nooit zonder de andere, althans bij mij, samengesteld door E. de Waard m.m.v. K. Ankerman en T. van Deel, Uitgeverij Meulenhoff, 1977, f. 19,50. Bevat naast illustraties, gedichten en brieven van Chr. J. van Geel ook essays en bijdragen over zijn werk en zijn persoon. De overzichtstentoonstelling was van 15 januari tot 15 februari 1978 te zien in het Stedelijk Museum te Schiedam.