Ons Erfdeel. Jaargang 21

Nieuwe studie over M. Nijhoff.

Martinus Nijhoff is een van de meest fascinerende dichters uit onze poëzie. Zijn gedichten vertonen een wonderlijk mengsel van magie, mysterie en realisme. Een wonderlijk mengsel omdat het die gedichten in wezen ongrijpbaar maakt, ze plaatst in een heel unieke Nijhoviaanse werkelijkheid. Dit karakter van Nijhoffs poëzie maakt haar tot voer bij uitstek voor de interpretatoren. Aan de uitleg van Nijhoffs werk zijn al vele studies gewijd, maar wat tot nu toe ontbrak, was een samenvattend boek. Dat heeft Willy Spillebeen nu geleverd met zijn studie De geboorte van het stenen kindje. Daarin wordt het gehele poëtische oeuvre van Nijhoff behandeld. In de drie delen van zijn boek bespreekt Spillebeen achtereenvolgens de jonge Nijhoff, die van 1916 tot 1924 De wandelaar en Vormen schreef; de Nijhoff tussen oud en nieuw in, van 1925 tot ongeveer 1930, voor welke periode De geschiedenis van den soldaat, De Vliegende Hollander en De pen op papier karakteristiek zijn; en tenslotte de nieuwe Nijhoff van na ongeveer 1930, met Nieuwe gedichten, Het Uur U en Het heilige hout.

Dit overzicht van Spillebeens stof laat zien, dat de auteur zich niet strikt tot de gedichten en de poëtische drama's bepaald heeft, maar dat ook een van de vertalingen (Ramuz' L'Histoire du Soldat) en het belangrijke prozaverhaal De pen op papier erbij betrokken zijn.

Voor zijn analyses van Nijhoffs werk heeft Spillebeen een leidraad nodig gehad en die heeft hij gevonden in het tema dat wel de kern van Nijhoffs werk mag heten. Dat is het besef dat zich in de dichter ontwikkelt, dat het geen zin heeft op te willen stijgen naar een hoger heil, aan de aarde te willen ontsnappen, maar dat hij zich juist naar het aardse leven toe moet wenden. Dat besef krijgt een beeld in het verlangen het stenen kindje uit het gelijknamige gedicht geboren te laten worden. Spillebeen formuleert het zo: ‘Nijhoffs hele betrachting is het kind, d.i. een argeloze, religieuze en aardse relatie met zichzelf, de anderen en de werkelijkheid dwingen geboren te worden’. Voor Spillebeen staat dit zo centraal, dat hij hieraan de titel voor zijn boek heeft ontleend. Hij heeft daarmee de juiste leidraad gekozen om Nijhoffs werk te verkennen. Een nieuwe of verrassende visie is die keus overigens niet, maar dat hoeft geen verwijt te zijn omdat het doel van Spillebeens boek is een visie op het hele dichtwerk van Nijhoff binnen één kader te brengen.

In de drie delen van het boek worden de hoofdzaken van Nijhoffs ontwikkeling getoetst aan de gedichten. De vroege Nijhoff is nog het duidelijkst die van de tussenpositie, gebonden aan een slingerbeweging van, zoals Spillebeen het formuleert, evasie uit de aarde en terugkeer naar die aarde (waarom, denk je dan, moet kommentaar bij zo mooie poëzie soms zo lelijk geformuleerd worden?). Daar houdt de sfeer van angst, het besef van vervloekt zijn, mee verband dat in de vroege poëzie zo domineert. Het is een uitstel van een keuze in eksistentialistische zin, een onbeslistheid die Nijhoff maakt tot doelloze wandelaar in de werkelijkheid. Die hem ook stempelt tot ‘minor poet’ (het is Nijhoffs eigen bewoording) in tegenstelling tot de ‘grote dichter’, die streeft naar het buitenaards hogere. Het gedicht Tweeerlei dood uit Vormen wordt door Spillebeen terecht als karakteristiek hiervoor aangewezen.

In het tweede deel van zijn boek besteedt Spillebeen veel aandacht aan het merkwaardige prozaverhaal De pen op papier. Nijhoff vertelt hierin dat hij in Den Haag op de Vijverberg de Rattenvanger van Hameln ontmoet, die hem voor zijn werk een belangrijke raad geeft: zich uit eigen gevoelens los te maken als hij gedichten schrijft en in zijn poëzie een beeld van de anderen op te roepen. Het is ook in dit verhaal dat Nijhoff zegt uit twee elkaar tegenwerkende elementen te bestaan, die elkaar bestrijden ‘misschien op leven en dood’. (Kurieus is dat Spillebeen in een citaat die laatste woorden zegt te kursiveren, om hun belang aan te geven, maar zich blijkbaar niet realiseerde dat Nijhoff dat zelf al had gedaan.)

Dit dualisme krijgt aan het slot van het verhaal vorm in een konfrontatie met eigen dubbelganger, als de dichter in een mysterieuze sfeer thuis komt. Het lijkt me dat Spillebeen terecht veronderstelt dat de richting die de dichter zich hier door de Rattenvanger laat wijzen, werd ingegeven door een kritiek die P.N. van Eyck gaf op Vormen en waarin deze Nijhoff voorhield dat hij een scheiding aanbracht tussen leven en werk. De pen op papier lijkt op een verstandelijke wijze, buiten de poëzie om, een keus te zijn in de slingerbeweging waaraan Nijhoff onderhevig is. Die beweging gaat daarna in de gedichten nog wel door.

Het is de belangrijke plaats van dit prozaverhaal voor de verdere ontwikkeling van het dichtwerk,

[p. 111]

die een van de merkwaardige parallellen oplevert tussen Nijhoff en A. Roland Holst, twee dichters die in veel opzichten ook elkaars tegenpool zijn. Spillebeen brengt de relatie tussen het werk van deze twee groten van onze poëzie enkele malen ter sprake, zonder er uitvoerig op in te gaan. Van belang acht hij in dit opzicht - en dat kan ik helemaal met hem eens zijn - het gedicht De soldaat en de zee, waarin Nijhoff afscheid lijkt te nemen van de dichterlijke wereld van Roland Holst. De hang naar die wereld is in Spillebeens terminologie Nijhoffs ‘evasiedrang’. Roland Holst is in de kategorieën van Nijhoff typisch een ‘grote dichter’. Spillebeen ziet in De soldaat en de zee (met de behandeling van dit gedicht is de auteur dan in het derde deel van zijn boek terecht gekomen) een ‘ingrijpende evolutie in positieve zin’, want Nijhoff wordt een ‘betrokkene’ bij de wereld. Die wending is onmiskenbaar, maar in de aangehaalde waardering ervan hecht Spillebeen er misschien toch een te absolute waarde aan. Misschien leunt hij te sterk aan tegen de visie van Nijhoff-kommentator K. Meeuwesse, die ook in Nijhoffs latere werk een duidelijke wending naar het kollektivisme zag.

Die wending is er onloochenbaar. Maar de meest markante trek van Nijhoffs dichterschap is zijn ongrijpbaarheid. Hij is, Spillebeen signaleert het ook ergens in zijn boek, een ware Proteus. Aan wendingen waaraan Nijhoff toegeeft, ontsnapt hij ook telkens weer, ook in het latere werk. Zo is het ook met zijn relatie tot het Kristendom. Een gedicht als Het veer bevat met woorden als ‘hoe dieper 't bloed is dan de hemel hoog’ misschien een veel fundamenteler kritiek op het Kristendom dan vaak verondersteld wordt. Spillebeen ziet in het gegeven dat Sebastiaan in dit gedicht een hoger heil afwijst voor aards geluk een bewijsplaats voor de ontwikkeling die hij in de dichter schetst. En daar heeft hij gelijk in. Maar juist in de sterkste gedichten van Nijhoff (en daar hoort Het veer zeker bij) spelen vaak verschillende interpretatiemogelijkheden door elkaar. Er klinkt misschien in de woorden die ik zoëven uit het gedicht citeerde, ook een echo mee van Nietzsch'e anti-kristelijke oproep tot trouw aan de aarde.

Als Nijhoff een wending maakt naar de gemeenschap toe, een wending die hij in De pen op papier aankondigt, dan is dat toch niet zo'n positief gegeven. of hij weet er ook aan te ontsnappen. Dat doet hij dan bijv. in de grote gedichten Awater en Het Uur U, die duidelijk polyinterpretabel zijn.

Het is misschien heel goed mogelijk in het triomfantelijke en bijna menselijk-hooghartige vertrek van de Oriënt-express aan het slot van Awater zo'n ontsnapping uit het kollektieve te zien. De trein zou dan symbool voor de ‘grote dichter’ kunnen zijn. Weliswaar is dit betrekkelijk, omdat de dichter, de ik uit het gedicht, zelf niet meegaat, maar het beeld van de majestueus vertrekkende lokomotief staat toch in al zijn trots aan het slot van het gedicht. De trein heeft het laatste woord.

Een andere, door Karel Meeuwesse aangegeven interpretatie is dat de lokomotief de triomf van een nieuwe tijd verzinnebeeldt, het vertrek naar het Beloofde Land van een moderne technische evolutie. Gelukkig stelt Spillebeen zich tegenover deze uitleg kritisch op. De onmogelijkheid van een definitieve interpretatie doet zich ook heel sterk voor bij Het Uur U. Uiteraard krijgt ook dit gedicht, evenals Awater, uitvoerig de aandacht bij Spillebeen. De grote vraag is: wie is die man die door de straat loopt? Spillebeens visie wordt hier sterk door Meeuwesse beheerst, die erg de nadruk op het Kristus-aspekt van de man legde. Spillebeen noemt hem dan ook een keer: Rattevanger-Kristus en ik vind het jammer dat hij daar de relatie tussen de man, die heel duidelijk ook iets van de Rattenvanger heeft, en deze figuur uit De pen op papier niet heeft uitgewerkt. De Rattenvanger uit het prozaverhaal is geassocieerd met Nijhoffs dichterdubbelganger en het dubbelgangerkarakter is de man in de straat zonder meer eigen. Hij is, zegt Nijhoff, van geen andere man te onderscheiden, en zijn aanwezigheid in de straat heeft voor de bewoners het karakter van een konfrontatie met iets wezenlijks in henzelf.

Maar hoe men de man ook wil interpreteren, een rationeel-sluitende uitleg van zijn aard en zijn aanwezigheid zal er nooit komen. Die lijkt Nijhoff bij voorbaat te hebben uitgesloten.

In het gedetailleerd bezig zijn met al de gedichten van Nijhoff, ontstaat het gevaar van interpretatieve kettingreakties (mijn opmerking over de man in Het Uur U als dubbelganger zou er een voorbeeld van kunnen zijn), waar Spilebeen niet aan ontkomt. Een voorbeeld daarvan is, dat hij (zij het met enig voorbehoud) de dame in de straat voor een prostituee aanziet, waar hij dan terecht komt via de Samaritaanse vrouw uit het Johannes-evangelie, die met Het Uur U is verbonden via het ‘levend water’ waarvan sprake is met betrekking tot die dame. Welnu, alles wat er over die dame staat, vooral de verbinding met de Aktaioon-myte, sluit het uit dat zij een prostituee zou zijn. Zo is het ook met Spillebeens interpretatie van het gedicht Het klimop, waarin hij de regel ‘ga heen en leg een deken op je moeders graf’ vanuit zijn visie op de ontwikkeling van Nijhoff naar een geloof in het aardse, lichamelijke, uitlegt als een aanbeveling het lichaam tegen bederf te behoeden, parallel lopend met wat er in Het veer gebeurt. Dit is

[p. 112]

wel een heel merkwaardige uitleg, gevolg van een te blind vasthouden aan de leidraad; vooral omdat het zo voor de hand ligt, dat het gaat om een symbolisch gebaar van tederheid tegenover de gestorven moeder, begrijpelijk vanuit al die andere gedichten die Nijhoff aan de moeder wijdde.

Wat het Uur U betreft, wil ik nog opmerken, dat Spillebeen zich wel wat kritiekloos aansluit bij Meeuwesse's bekende, maar ook bestreden opvatting dat in het gedicht een soort ‘kreatieve imitatio’ te vinden is van de novelle De straat van Ina Boudier Bakker. Die opvatting is gebaseerd op allerlei overeenkomsten, maar gaat eraan voorbij dat er veel grotere en wezenlijker verschillen tussen beide werken bestaan.

Ook vind ik dat Spillebeen al te nadrukkelijk Het Uur U en Een idylle als elkaars spiegelbeeld aaneenschakelt op grond van een nogal eenzijdige vergelijking van motieven. Ook hier is de vertelde situatie zo geheel anders, dat deze nadrukkelijke koppeling mij niet verantwoord lijkt. Uiteraard kan tegen een boek zoals Spillebeen schreef, veel van dit soort kritiek te berde worden gebracht, vooral waar het over werk van Nijhoff gaat. Maar Spillebeen pretendeert ook niet het laatste woord te hebben.

Hoewel het onmogelijk is ook binnen één boek aan heel de gekompliceerde poëtische wereld van Nijhoff recht te doen, heeft Spillebeen wel de neiging wat al te eenzijdig met de gekozen leidraad mee te gaan. Zo zou bijv. de bekende opvatting van het stenen kindje als een symbool voor de autonomie van het gedicht, het proteïsch-veelzijdige van Nijhoff goed tot zijn recht laten komen, wanneer het verbonden werd met de opvatting dat het verlangen naar de geboorte van dat kindje 's dichters wens verbeeldt zich te keren naar de wereld, naar een gemeenschapskunst zo men wil.

Spillebeens boek is een stimulerende bijdrage aan de ongetwijfeld nog lang niet afgesloten reeks Nijhoff-kommentaren. Het is een interessant boek voor wie van Nijhoffs poëzie houdt, en het pleit voor de schrijver dat hij zich zorgvuldig met de vele details heeft beziggehouden zonder in dorheid te vervallen.

Het is een boek met voetnoten, die soms pagina's lang zijn en dan wel eens op hinderlijke wijze de lektuur van de hoofdtekst onderbreken. Maar er is interessant materiaal, veelal over details, vaak over de befaamde varianten, in verwerkt. Een vraagteken zette ik bij de voetnoot op p. 230, waar zonder argumenten de kappersscene in Awater het dieptepunt van het verhaal wordt genoemd.

Een ernstig technisch gebrek aan het boek is het ontbreken van een register op de titels van de behandelde gedichten en bundels. Een namenregister is er wel. Maar juist een titelregister maakt zo'n boek goed bruikbaar als naslagwerk. Als het de auteur aan tijd of lust had ontbroken dit te maken, dan had de uitgever er voor behoren te zorgen.

Jan van der Vegt.

Willy Spillebeen, De geboorte van het stenen kindje, Uitgeverij B. Gottmer, Nijmegen en Uitgeverij Orion, Brugge, 1977, 331 blz.