Ons Erfdeel. Jaargang 20

Schrijven om niet te genezen.

Reeds in Fernand Auwera's vorige boek, We beginnen de dag opgeruimd en lopen rond de tafel (1974), was een evolutie merkbaar waarbij de auteur zich van de eigen problematiek ging distantiëren en opnieuw de hij-vorm gebruiken. Die vorm moest hem dan de nodige veiligheid, afstand bezorgen. Teirlinck schreef daarover: ‘Onder het veilige masker tast men schaamtelozer naar de diepten’. De nieuwe roman van Auwera Bloemen verwelken, schepen vergaan... is een hij-roman, waarin nochtans een erg pijnlijke problematiek inderdaad schaamteloos wordt onthuld. Bij aandachtige lektuur valt nochtans op dat de hij-persoon slechts een alibi is voor een ikanalyse. Lange inwendige monologen in de ik-vorm worden dan struktureel rechtgezet door de toevoeging van ‘dacht hij’, ‘zei hij binnensmonds’ e.d. Op de kruciale punten van het boek wordt bovendien een lange brief en een lang telefoongesprek ingelast, wat de hoofdpersoon alweer toelaat in de ik-vorm aan het woord te komen. Auwera heeft duidelijk last gehad zich te houden aan die afstandelijke hijpersoon in een zo persoonlijke materie, maar is daar toch in geslaagd. Overigens verstaat Auwera de kunst om een sfeer te kreëren zonder die daarom te moeten ekspliciteren. Hij maakt een enorm funktioneel gebruik van de ruimte. Dadelijk al treft die doorregende sfeer vanaf de aankomst van de eenzame reiziger (een moderne doolridder) in een obskure hotelkamer. De onnoembare treurigheid van het boek kruipt langzaam in je kleren: misprijzende hotelgasten, het onaangeroerde ontbijt, de nauwelijks lauwe koffie, het oude interieur. Maar op de straat achtervolgt hem die moedeloosheid (‘Er gebeurt nooit wat’) tussen de ‘lijkachtige huizen’ en de ‘onbeduidende kamers’. Hij verdenkt er zich van altijd op zoek te zijn naar een drama, hoewel hij zijn tweevoudig liefdesdrama al heeft gevonden. Hij heeft enige weken vrij gekregen op kantoor en moet nu van een mislukte ‘grote’ liefde herstellen door o.a. een nieuw toneelstuk te produceren. Maar al die trieste regendagen worden door de auteur - die het werk van Auwera wel blijkt te kennen - in ledigheid doorgebracht. Nu zijn grote inspiratiebron Anja, de hoofdaktrice van zijn vorige stuk, haar eigen leven leidt, is ook zijn literair werk drooggevallen. Hij ‘doodt’ de tijd in kroegen, bioskopen en wachtzalen, waar steeds weer die gebarsten tegels, die afgebladderde verf, dat smakeloze dekor van leegheid en ondergang waarneembaar zijn. Heel de ruimte wordt op die wijze geïnterioriseerd, wordt een zielstoestand.

Ook de wijze waarop Fernand Auwera de relatie tussen de verteltijd en de vertelde tijd hanteert, dwingt bewondering af. Alles bij elkaar zijn er 14 momenten van ‘Dehnung’, uitrekking van de verteltijd. Bladzijdenlang moet de lezer dan mee met de hoofdpersoon door de smurrie van het leven. Grondig, met een zeker masochistisch genot, wordt er gepeuterd in het menselijke tekort, in de onmogelijkheid van de grote liefde, van het bevredigende kontakt. Het duratieve aspekt van dit oeverloze gemeier over de liefde die nimmer blijft bestaan, is een emanatie van de leegheid, de wanhoop, die het leven van de hij-persoon beheerst, nu zijn enige liefde, zijn unieke kans op geluk, tragisch werd verspeeld. Het leven slijt de liefde op. Dat was ook al het tema van twee andere liefdesromans met name Turks fruit (1969) van Jan Wolkers en Het jaar van de kreeft (1972) van Hugo Claus. De dubbele ontmoeting met Anja, na de scheiding, wordt daarentegen telkens voorafgegaan door een ‘Raffung’ van de verteltijd: de uren vliegen dan vooruit naar hààr toe.

[p. 782]

De hij-persoon komt er niet toe zijn Anja-verdriet van zich af te zetten, door b.v. een toneelstuk te schrijven waarin hun verhouding wordt ontleed, zoals Hugo Claus zulks vermocht in Pas de deux. Ook een liefdesroman zit er niet in, want hij vreest dat de woorden hem zullen verraden, dat hij zal vervallen in een damesroman, een verhaal voor een populair familieblad. Dergelijke tekst zou niets terzake doen. En mocht hij genezend kunnen zijn, dan zou hij een uitvlucht zoeken, want hij is van het masochistische type, hij wil de vergankelijkheid van de liefde koesteren, want de liefde is als het leven: futiel en zinloos, een korte beroezing en daarna... niets meer dan een gat in je ziel. Uit deze impasse raakt de hij-persoon niet en hij neemt de pen dan ook niet ter hand.

De enige manier waarop de hij-persoon kan pogen zichzelf niet te verliezen, is ironie en ook wel cynisme. De titel zelf plaatst de lezer al dadelijk op een ironische golflengte: ‘Bloemen verwelken, schepen vergaan...’ verwijst ironisch naar het vervolg van het rijmpje: ‘...maar de liefde blijft immer bestaan’. De ironie wordt in de limiet zelf geironiseerd, want nadat eerst betoogd wordt dat ook zijn grote liefde Anja hem verliet, wordt daarna duidelijk gemaakt dat zij in hem nog voortleeft. Alle pogingen om haar te vervangen door toevallige ontmoetingen, mislukken. Het mooiste voorbeeld hiervan is zijn vluchtige relatie met Rhea, het boekenmeisje. Het einde van hun verhouding wordt scherp geëtst: ‘...terwijl hij aan Anja begon te denken, kwam hij kreunend en triest klaar’. Een schelp van zelfironie moet de weke, zwaar gehavende kern beschermen, maar ook de schelp zelf doet breekbaar aan. Achter die brosse, broze schelp beweegt zich radeloos een gewonde ziel, een ontbindend ik: ‘Mijn gedachten kwijlen, mijn gevoelens zitten vol verbijstering, ik word langzaam verpulverd door mijn eigen gewicht, ik los op, leef verdroesd, zij heeft het allemaal in handen, ik besta niet langer meer’. Ook tot het schrijven van een toneelstuk in een ultieme poging om de ik-stukjes te ordenen tot een zinvol geheel, komt hij niet meer.

Het leven zelf moet hem redden, maar ook dat blijkt precies onmogelijk. Op het einde van de roman komt duidelijk naar voor dat de hij-persoon die redding in feite afwijst. Zijn eenzame telefoons in obskure bars en verlepte kroegen zijn geen poging tot herstel van de relatie met Anja, maar een zich wentelen in de onmogelijkheid van iedere - ook de meest beloftevolle - menselijke relatie. Hij noemt zichzelf terecht de doodgraver van zijn eigen gevoelens. Zijn solipsisme komt ook duidelijk tot uiting in een ‘acte gratuit’: hij rijdt zomaar met een vreemde wagen weg, hij masturbeert terwijl hij aan Anja denkt en valt dan in slaap. Zijn zoektocht naar Anja - je denkt even aan tema en stijl van Elsschots Het dwaallicht - is geen doelgerichte queeste maar een dooltocht die nergens naartoe leidt. Zijn Anja-manie uit zich in het opnieuw bezoeken van het café waar ze elkaar ontmoeten, in het betrekken met een meisje (dat als Ersatz moet dienen) van de hotelkamer waar ze voor het eerst liefde bedreven, van het telefoneren naar haar, alleen maar om zich te beroezen aan haar stemgeluid, in het lezen van alle over haar verschenen kranteknipsels. Anja is namelijk de aktrice die met de afgang van het stuk (waarin zij de hoofdrol vertolkte) meteen ook de auteur achter zich liet. Langzamerhand tekent hij zijn eigen lot: een vervreemde kerel die op kamers huist en onverzorgd, duizelend en zwetend, de straten, kroegen en portalen van een provincienest afloopt, zonder een nest te vinden. Hij is een ‘man die verder leefde met zijn kwetsuren en breuken die niet meer wilden helen’, maar hij wil ze ook niet helen. Anja zegt hem zeer goed dat hij een misverstand wenst te kultiveren. Hij voelt zich nu volkomen waardeloos en vereenzaamd, een piekerend masochist: ‘Hij zat blijkbaar in het verkeerde leven, de onrust was niet te stillen, hij was een avonturier die angst had in de duisternis’. Hij weet nu: ‘Ik wou dat ik net zozeer verhangen was aan mijn geluk als aan mijn ellende. Zou ik hier niet lopen’. Aan dat leven van ‘frieten, mayonaise, kranten, tweedehands gekochte trillers, goedkope wijn, aspirine en masturbatie’ had een einde kunnen komen. Maar het wordt een mislukking. Zijn wettige echtgenote Connie - een bemoederend, middelmatig type - en zijn zoon laten hem onverschillig. Zijn grote liefde Anja zal hij nog één keer grenzeloos beminnen. Na de paring gaat hij nu zelf weg. Weerwraak? Veeleer mateloos egocentrisme en wanhoop.

Bloemen verwelken, schepen vergaan, alleen de pijn blijft immer bestaan. De mislukte relatie met Anja is het zelfgezochte bewijs van de onmogelijkheid der menselijke liefde. Fernand Auwera schrijft om niet te genezen.

Hugo Bousset.

Fernand Auwera, Bloemen verwelken, schepen vergaan..., Standaard/Antwerpen en Van Kampen & Zoon/Amsterdam, 1976, 177 blz.