Ons Erfdeel. Jaargang 20

Geert van Beek: Van je familie moet je 't hebben.

Er bestaat een vorm van poëzie die je behoedzaam moet behandelen. Poëzie waar je geen grote woorden moet tegenaan gooien. Poëzie die niet onmiddellijk literatuurwetenschappelijke beschouwingen in je achterhoofd losweekt, maar die je gewoon leuk-om-lezen vindt, of niet. Geert van Beek schrijft zo'n poëzie. Voor mij ligt zijn dichtbundel Van je familie moet je 't hebben. Het is de eerste dichtbundel van deze in 1920 te Gennep (Noord-Limburg) geboren auteur die vroeger reeds een aantal verhalenbundels en romans publiceerde. In de eerste, en meest in het oog springende afdeling Titelcyklus schrijft Geert van Beek uitvoerig over zijn familie; van grootvader-van-vaderszijde over vader en moeder tot ‘mijn moeders dierbaarste broer’, en bedeelt hen allen met dichterlijke kwaliteiten. Een unieke gelegenheid om het op humoristische of ironiserende wijze te hebben over aspekten van literatuur: de taak van de poëet in de samenleving, retoriek, woordkunst, engagement, publiciteitsmanie, enz. Een voorbeeld:

mijn meest zachtaardige tante
zeer ruim van hart
liefkoosde woorden
van het mannelijk geslacht
den stier den bok
en ook den ruigbehaarden borst
liefkoosde zij van harte

zij speelde zo graag
met woorden, met een verholen lach
laadde zij klanken
op met ongewone spanning
naaimachine bijvoorbeeld.

Maar er is meer. Steeds komt achter die onderhoudende beschouwingen over taal en dichterschap de mens en zijn eksistentie doorschemeren, zodat vele gedichten die als anekdote van de grond komen, uitgroeien tot een brok tragiek:

mijn moeder was dichteres
naam maakte zij niet
namen des te meer
het krakend tweepersoons ledikant
noemde zij
altaar der liefde
paren intiem praten
pissen de kleine
poepen de grote boodschap
zo joeg zij het woord
met het woord op de vlucht
bouwde aldus met de taal
een ideaal tweede tehuis
tot op de graad gezuiverd
...
de Gevreesde Almachtige
noemde zij
Onze Lieve Heer
rijkdom armoede
ellende uitverkiezing
verdriet vreugde
doodgaan herleven
het einde begin
graf paradijs
aarde tranendal
waarschijnlijk ligt hier de reden
dat zij zoveel heeft geschreid.

Een dergelijke pointe is kenmerkend voor bijna alle gedichten uit deze cyklus; de mens die lijdt aan het bestaan, het doodsmotief, de melancholie, de machteloosheid, het troosteloze einde (aan de vijver van een gesticht / schiep hij met verstikkende stem / zijn laatste gedicht poele poele poele poele / eenden hadden hem lief). Het zijn gedichten die mij al dadelijk aan kursiefjes deden denken; schijnbaar banale ‘faits-divers’ waarin realisme, lakonieke zegging, de poëtische voorstelling van de kleine dingen van elke dag, hand in hand gaan en waarin een tragische ondertoon, die doorbreekt naarmate ‘het verhaal’ vordert, de lezer uiteindelijk onthutst. Bovendien hebben deze gedichten ook de humor en de ironie (één enkele keer een venijnig sarkasme) met het kursiefje gemeen. Een bekoorlijk facet van Van Beeks humor is het spel met de taal:

mijn enige oom die heer was
was dichter bij de gratie gods
dan dichter
...
hij beleefde verborgen
orgasmen aan chiasmen (17).

Soms leunt dit spel met de taal dicht bij het aforisme aan:

het treffendst bewijs
van zijn dichterschap was
dat geen mens naar hem luisterde (18)

en soms neemt het een hoge poëtische vlucht. Als hij het b.v. heeft over zijn nichtje, dat hem in haar ranke verschijning aan een gedicht doet denken, schrijft hij:

twee zachte accenten
ontroeren terstond
van boven naar beneden
lees je overwegend
tweeregelige strofen
het rustpunt
de cesuur van haar benen
lopend op lichte
tweevoetige jamben
vormt zij rondelen

[p. 779]

 

drukt zij haar naam

 

waar zij gaat (23).

We kunnen ons nu de vraag stellen waar het Geert van Beek in deze bundel wezenlijk om te doen is; de rol van de literatuur in het dagelijks leven, het etaleren van zijn jongleerkunst met de taal, of is er nog iets anders? Ik meen van wel. Achter zijn origineel opzet steekt een fundamentele ernst, een bekommernis om het lot van de medemens. Humor, ironie of sarkasme moeten gezien worden als verweer, als wanhopige pose tegenover de absurditeit van het leven. Zijn tema's zijn: de dood, de aftakeling, de verstarde religie, de kleurloosheid en de zeldzame mooie ogenblikken die het bestaan ons biedt, het samenleven van man en vrouw, de onbedorvenheid van het kind, de poëzie, de oorlog en de honger in de wereld. En dit betekent een verruiming; Geert van Beek heeft het over dé mens en zijn specifieke levenssituaties en maakt dit konkreet in gestalten, in allegorieën, alsof het familieleden waren.

Andere verzen, de tweede afdeling, bevat losse gedichten die inhoudelijk en stilistisch aanleunen bij Titelcyclus. Dezelfde anekdotiek, dezelfde parlandostijl, dezelfde taalspelletjes:

Het bruidje was mooi
als in sprookjes,
zó mooi dat zelfs...
maar dit is geen sprookje
dus volsta ik met te zeggen
dat de tranen mij in de ogen
sprongen toen zij me stralend
aankeek en haar hand
gepantserd met kwetsbare
kant in de mijne legde
en dat toen ik me ontdaan
begeven wou in de drom
van zoemende bezoekers
de man naast haar
de eerste de beste
mij tegenhield mompelend
er is ook nog een bruidegom (71)

Meestal gebruikt Geert van Beek de anekdote als aanleiding om plots verrassend uit de hoek te komen. Zijn stijlprocédé - het blijkt uit zovele verzen, is een scherm dat hij aanwendt om onverhoeds toe te slaan, de lezer te verschalken. Hij streeft bewust naar een effekt, een verrassingselement. Opvallend is in deze tweede afdeling de nadruk op de dood, de eenzaamheid en de ontoereikendheid van de religie.

Ik sta bij haar graf
in dichte mist,
mijn horloge van slag,
heimwee naar haar moederschoot,
neuriënd over eeuwige rust,
aspirine op zak.
Ach, als ik eens wist
wie van ons twee
is het beste af (53).

Ondanks alle opgesomde kwaliteiten is Van je familie moet je 't hebben echter geen sterke dichtbundel. Niet toevallig maakte ik een vergelijking met het kursiefje. Geert van Beek weet een amusant verhaaltje op te dissen, maar in vele van zijn stukjes zoek ik tevergeefs naar de spankracht die van een tekst een gedicht, d.w.z. een eenheid, een brok taalmaterie maakt. Soms zijn zijn ‘gedichten’ niet meer dan één lange, afgedreunde, in verzen gekapte volzin. Wat bij de lektuur al gauw tot eentonigheid leidt (ik denk aan de soms eindeloze nevenschikkingen). Poésie parlante in de slechte betekenis van het woord. Het typisch euvel van de prozaist die zich dan toch maar eens aan poëzie waagt? Eigenlijk erg jammer, want vele van Van Beeks teksten zijn inhoudelijk van een behoorlijk gehalte. Nu maken zij van dit boek meer een leesboek dan een dichtbundel. Een onderhoudend leesboek overigens, uitstekend geschikt om er in de wachtzaal of in de trein een verloren uur mee door te komen.

Frans Deschoemaeker.

Geert van Beek, Van je familie moet je 't hebben, Nijgh & Van Ditmar, 's Gravenhage/ Rotterdam. 1976, 79 blz.