Ons Erfdeel. Jaargang 20

Har Sanders: (hyper)realisme.

Het loont altijd de moeite een bezoek te brengen aan de Stichting Veranneman te Kruishoutem. De prachtige ekspositieruimten tonen de belangstellenden altijd een gevarieerde en belangrijke verzameling van oude en vooral nieuwe kunst, zowel van buitenlandse als van binnenlandse beeldende kunstenaars (ik noem willekeurig een paar namen: Roger Raveel, Pol Mara, Octave Landuyt, Karel Dierickx, Marcel Maeyer, José Vermeersch, Dodeigne, en nog meer), en bovendien is er een zeer interessante en rustige zaal waar allerlei boeken, seriegrafieën en tijdschriften gelezen, bekeken en geraadpleegd mogen worden.

Van 10 mei tot 23 juli 1977 had in de Stichting Veranneman een interessante tentoonstelling plaats, met schilderijen van de Nederlander Har Sanders (1929, Den Haag), die grotendeels tot de hyperrealistische richting behoort. De voorbijgaande aktualiteit van zo'n tentoonstelling wordt mijns inziens zeker opgevangen door de algemene betekenis die aan het oeuvre van Har Sanders in zijn totaliteit kan gehecht worden; vandaar dit korte artikel over zijn werk en zijn persoonlijkheid.

Een paar jaar geleden verscheen een mooie katalogus met een retrospektief overzicht van de ontwikkeling in Sanders' werk (uitgeverij De Fontein, De Bilt, 1974). Hierin schreef Jan Juffermans in een boeiend essay, dat Sanders begon als ontwerper van etalagedekors en vervolgens een aantal jaren lessen volgde bij Willem Minderman (een fijnzinnig bloem- en stillevenschilder en -tekenaar), in de Koninklijke Akademie van Beeldende Kunsten te Den Haag, waar hij inderdaad leerde ‘tekenen’. Een zeker akademisme, maar het ‘kunnen’ tekenen in elk geval, was ongetwijfeld een der belangrijkste kenmerken van Sanders' werk aan het eind van de jaren vijftig en gedurende de hele jaren zestig. Dat was in die tijd in elk geval gedurfd, want andere soorten kunst waren toen in de mode, hoewel in Nederland een nieuwe school realisten aan het groeien was en in Vlaanderen de abstraktie uitbloeide en een nieuwe figuratie ontstond.

Even terzijde: het ‘kunnen’ tekenen in deze eeuw moet wel even worden gerelativeerd, want

[p. 643]

Har Sanders: ‘Rol prikkeldraad’, tekening 1966.

de waarde ervan hangt af van het feit of de tekenkunst in de mode is (hoe minder in de mode, des te zeldzamer, dus gemakkelijker ‘zeer goed’) of was. Bovendien mogen allerlei ekspressionistische tintjes aan de klassieke wetten van de tekenkunst afbreuk doen, wat ook eerder gemakkelijk dan moeilijk is.

Een knap staaltje van Har Sanders' tekenkunst is bijvoorbeeld Rol prikkeldraad, een werk uit 1966, waarin de eerste sporen zichtbaar zijn, een sluimerend hyperrealisme weliswaar, dat van zijn hyperrealisme reeds eerst nog enige kennismaking met de pop art nodig zou hebben (bijvoorbeeld Flessehals uit 1967 en Ladenkast met ontbrekend laatje uit 1969), om ten slotte te komen tot Kapotte stoelen (verwantschap met Gnoli) en werken als Deur met werkkleding, Faamautomaat, Kussen met teruggeslagen sloop (alle 1970), en die definitief als hyperrealistisch mogen bestempeld worden.

Vanaf de tweede helft der jaren zestig is Har Sanders meer en meer gaan schilderen, maar in sommige van zijn werken overheerst soms toch nog het grafische of lineaire en ook wel eens het dekoratieve (beide zijn te verklaren uit zijn ontwikkeling), het louter afbeelden van zich min of meer repeterende geometrische figuurtjes. Soms schildert hij ook louter abstrakte werken (met bijvoorbeeld zand- en drippingeffekten), soms wordt hij konstruktivistisch, of maakt hij een schilderij dat naar mijn gevoel volledig los staat van zijn eigen totaliteit en mij aan deze of gene naam doet denken. Wat ik volgens mij mis in deze laatste periode (sinds ongeveer 1970) is een homogene stijl; zijn werk ervaar ik als zeer heterogeen en ik beschouw dit als een bijzonder zwak punt. Dit is natuurlijk geenszins een absoluut kriterium, - er bestaan trouwens geen algemeen geldende maatstaven in de menselijke wereld van het estetische en het artistieke: dat leert ons de studie van de kunstuitingen in tijd en ruimte - maar ik heb in elk geval reeds ontelbare malen kunnen vaststellen dat in de verschillende periodes van heel wat kunstenaars een eenheid van stijl te onderkennen valt, zelfs indien deze niet volstrekt nieuw of origineel is, wat uiterst zelden het geval is; ‘persoonlijk’ is iets anders.

Echter, het positieve en mijns inziens zeer waardevolle in het werk van Sanders zijn naar mijn gevoel de zuiver hyperrealistische schilderijen, die ik erg goed, minutieus en geraffineerd geschilderd vind. Een vergelijking met het werk van de Vlaamse hyperrealist Marcel Maeyer zou kunnen opgaan, ware Sanders' stijl niet zo heterogeen en hierdoor ook ongelijkmatig - bovendien vertoont Maeyers werk ook een eenheid kwa tematiek, wat bij Sanders evenmin het geval is. De voorwerpen uit de ons omringende realiteit behandelt hij met zeer delikate kleurtinten, waardoor kwa visualiteit een zeer taktiele stoffelijkheid ontstaat, om het enigszins metonymisch uit te drukken. Met deze kleurtinten en doordachte vormen struktureert hij een autonoom stukje plastische ruimte, dat door zijn onderwerp naar de werkelijkheid blijft verwijzen. Voor Sanders is dit vaak de alledaagse werkelijkheid: een hemd, een kussensloop, een muur, een trap, een verkeersbord. Hierdoor kan de aandachtige toeschouwer zich zowel bewust worden van de artistieke problematiek van het schilderij, als van de hem omringende realiteit. Hoe men een en ander filosofisch ook draait of keert, ik denk dat de problematiek kunst/werkelijkheid nooit of nimmer kon of kan worden gescheiden, want steeds gaat het om ‘mensen’ die observatie, ekspressie en allerhande weergeven en om ‘mensen’ die ervaren, vergelijken en interpreteren.

Een belangrijk kenmerk dat de hyperrealisten in hun werk vertonen (vooral kwa realiteitsfunktie) is het gebruik van woorden, waarvan Georges Braque de eerste grote, bewuste en systematische voorloper is geweest (via zijn kubisme, over dada,

[p. 644]

Har Sanders: ‘Kussen met teruggeslagen sloop’, schilderij, 1970, 100×140 cm.

naar de pop art in het hyperrealisme).

De zeer sensibele kleurbehandeling van Sanders suggereert ook zeer gevoelige sferen van getaandheid en verval - dit woord is te sterk: een soort zachte en tedere slijtage van de alledaagse dingen, plastisch bewegend in een stil ritme en in een rustige ruimte. Sommige details zijn - zoals hyperrealisten dat kunnen - uiterst miniaturisch en bijna middeleeuws (de specialisten en liefhebbers van oude schilderkunst zullen hier een binnenmondse vloek slaken) geschilderd, en dit bezorgt mij nog steeds boeiende ervaringen. Bij Sanders valt eveneens op hoe hij met de tekstuur van het doek kan spelen, hoe hij kortom zijn medium verf kan eksploreren, ook in andere gevallen, wanneer hij bijvoorbeeld stukken stof over elkaar laat lopen; hier toont hij zich een goed meester van het trompe l'oeil; schaduwen en illusionistische effekten tonen ons hoe hij kan schilderen.

Ten slotte nog een laatste kwaliteit van deze kunstenaar die niet zo vaak bij andere hyperrealisten voorkomt, misschien omdat Sanders een Nederlander is: de humoristische en ironische toets die hij aan sommige van zijn schilderijen kan geven en die hij ook in zijn titels legt; dit is eveneens een belangrijke funktie van zijn realisme: het understatement, het relativeren ervan via een estetische en artistieke ekspressie. Al had en heb ik mijn twijfels tegenover het werk van Har Sanders, de balans is mij dunkt alleszins positief.

Jan Emiel Daele.