Ons Erfdeel. Jaargang 20

[p. 630]

De schrijver regisseert (Dirk Ayelt Kooiman).

In juni 1977 werd door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde de Van der Hoogtprijs toegekend aan de Amsterdamse auteur Dirk Ayelt Kooiman (geboren in 1946), in hoofdzaak voor zijn in 1975 verschenen kleine roman De grote stilte. De aandacht in de pers voor deze prijs was vrijwel nihil, waaruit niet de konklusie moet worden getrokken dat de prijs bij de verkeerde schrijver is terechtgekomen; alleen hoort Kooiman niet tot de groep van neo-realisten die het literaire toneel in deze jaren zeventig in hoofdzaak lijkt te bespelen. Dirk Ayelt Kooiman debuteerde in 1971 met de verhalenbundel Manipulaties, vanaf 1973, toen zijn lijvige en goed ontvangen roman Een romance uitkwam, zou ieder jaar een werk van hem verschijnen: in 1974 de verhalenbundel Souvenirs, in 1975 de al eerder genoemde roman De grote stilte, terwijl in datzelfde jaar ook een herziene druk van Een romance verscheen, in 1976 de zeer dunne verhalenbundel De schrijver droomt. Voor dit najaar is een groot epos, Finlandia, spelend in het Finland van begin deze eeuw, aangekondigd. Kooiman wijdt zich full-time aan het schrijverschap en is daarnaast alleen aktief als redakteur van het literaire tjidschrift De Revisor, opvolger van Soma, waarvan hij ook redakteur was.

In Een romance gaat de ik-figuur, Kooiman, op bezoek bij zijn oude studievriend Bomdal die, om zijn pas gebouwde bungalow in te wijden een feestje geeft. De twee studievrienden zijn uit elkaar gegroeid: ‘Want waar de curve van zijn leven als een bergwand geklommen was, daar was de mijne ermee een spiegelbeeld gaan vormen’, Bomdal is maatschappelijk geslaagd (dat blijkt alleen al uit de inrichting van de bungalow) en gehuwd met Joyce, de ik-figuur is niet afgestudeerd en is na een erfenis van een oom verzeild geraakt in allerlei grauwe baantjes én vrijgezel gebleven. Waarom de twee studievrienden elkaar al meer dan zes jaar niet meer hebben ontmoet, komt pas geleidelijk naar voren, voor het eerst duidelijk bij de begroeting door Joyce: ‘Dat klonk niet erg toeschietelijk. Had ik mijn schuld dan niet met zes jaar zwijgen ingelost? Was dat verleden onuitwisbaar als een erfzonde?’ Tijdens het feest voert de ik-figuur tal van gesprekken met de gasten, maar het blijft bij praten om het praten: ‘De stilte begint een beetje drukkend te worden, het wordt tijd dat er weer iets gezegd wordt. Maar wat? Welk onderwerp?’ De ik-figuur, dronken en verdwaald geraakt in de doolhof van gebeurtenissen die door hem voor de werkelijkheid worden aangezien, gaat de tuin in en is daar getuige van het slippertje van de gastvrouw Joyce met Aarsman, die eerder op de avond na een aantal beledigingen de ik-figuur op zijn gezicht heeft geslagen. Pas dan, op de helft van het boek, wordt de geschiedenis uit de doeken gedaan die de oorzaak was van de verwijdering tussen Bomdal en de ik-figuur. Zes jaar daarvoor waren op een bloedhete dag Bomdal, diens verloofde Joyce, zijn zus Martha en Kooiman erop uitgetrokken om te gaan picknicken. Midden op de heide werden ze overvallen door een onweersbui, zodat ze hun toevlucht moesten zoeken in een leegstaande schaapskooi. Daar ging Kooiman, gebruikmakend van de dronkenschap van Bomdal, met Joyce naar bed en kreeg Bomdal zijn eigen zus als partner. Deze amoureuze gebeurtenis (geheel in de tegenwoordige tijd in tegenstelling tot de rest van het boek) heeft reeds heel de avond door het hoofd van de ik-figuur gespeeld en alles wat er gebeurt, wordt met het verleden in verband gebracht. Zo ontstaat er een welhaast detective-achtitige spanning. Kooiman heeft hierover in een interview met Ben Bos (De Nieuwe Linie, 28-11-1973) opgemerkt: ‘Je zet in de roman lijnen uit, die zich schijnbaar niet meer lenen voor een synthese. Rationeel kun je de lijnen niet meer laten samenkomen maar - en dat is een punt van belang - het gebeurt toch, buiten je om, spontaan, intuïtief. Al schrijvende komen er dingen in je op, die je tot een oplossing voeren. Het directe gevolg van deze schrijfmetode blijkt te zijn dat het boek als spannend wordt ervaren! Een romance wordt wel vergeleken met een detective. Dit heeft te maken met het feit dat de schrijver evenveel weet als de lezer. Lezer en schrijver zijn samen op weg naar een nog niet gekende oplossing van het gestelde probleem’. Na de feestavond, als Martha (die inmiddels na een ongelukkig huwelijk weer gescheiden is) naar huis wordt gebracht keert de situatie van zes jaar daarvoor terug: de auto weigert te starten, taxi's rijden niet meer en de vier hoofdpersonen moeten in de huiskamer van Martha's boerderij de nacht doorbrengen. Ondanks de gewekte suggestie gebeurt er niets en om half acht 's morgens vertrekken Bomdal en Joyce. ‘Zodat dus hij, ik, deze hoofdpersoon naar binnen ging. De deur viel in het slot. En het begon te sneeuwen’. Er zijn geen vragen beantwoord, de verwarring rond de hoofdfiguren is alleen maar gegroeid. Kooiman heeft een afkeer van het antwoorden op vragen, het oplossen van problemen. De in Een romance gewekte spanning tussen literatuur en werkelijkheid (een ook bij de door Kooiman zeer gewaardeerde Pools-Argentijnse schrijver Witold Gombrówicz vaak terugkerend tema) komt ook aan de orde in de verhalenbundel Souvenirs. De eerste acht verhalen zijn verbeeldingen, worden door de schrijver gepromoveerd tot werkelijkheid. De schrijver wil een verhaal vertellen, maar zijn geheugen is zwak en het verhaal heeft hij gehoord

[p. 631]

Dirk Ayelt Kooiman
(Foto L. van Keulen).

van een ander en die persoon is in zijn herinnering ook zeer vaag geworden. De ommekeer vindt plaats na de regel: ‘Het verhaal laat zich snel vertellen’, de schrijver aarzelt niet langer maar vertelt een verhaal, zonder verdere bedoelingen. In een ander verhaal moet iemand zijn bed uit omdat de Derde Wereldoorlog is begonnen, maar of het nu al dan niet om een droom gaat, wordt in het midden gelaten. In het vijfde verhaal, getiteld Uit de memoires van een mensenredder begaat een 22-jarige student geschiedenis bijna een moord op een oude vrouw die veel schilderijen bezit, alleen maar omdat de omstandigheden hem boven het hoofd groeien. Het negende verhaal, De onbekende is autobiografisch en gaat over de verhouding tussen een vader en een zoon. Hier is de werkelijkheid literatuur geworden: de zoon laat de werkelijkheid niet tot zich doordringen, distancieert zich ervan en wordt toeschouwer: ‘Alles was betrekkelijk, het gebeurde maar “tot op zekere hoogte”: er was een andere werkelijkheid waarop de gebeurtenis geen vat had, waarin alles, wat er ook gebeurde, rotsvast bleef zoals het hoorde te zijn. Wanneer er iets plaatsvond dat ingrijpend geacht werd, iets bijvoorbeeld “waarvan je hele toekomst afhangt”, kwam de zwaarwichtigheid waarmee zo'n gebeurtenis opgenomen werd me vaak nogal overdreven en bespottelijk voor. Er was immers nog surplus aan werkelijkheid dat zich door dat soort dingen niet liet bepalen of beperken, maar onveranderlijk nieuwe mogelijkheden bleef scheppen!’ Aan de negen verhalen is een slotregel toegevoegd: ‘Ik begrijp niet waarom ik u dit vertel’. De auteur kan de lezer geen samenhangende zekerheid aanbieden.

Met De grote stilte zijn we aanbeland bij wat voorlopig beschouwd moet worden als het hoogtepunt in het oeuvre van Kooiman. De hoofdpersoon uit de (drie) even hoofdstukken, Johan, moet zijn reis na het bezoek aan een kongres in een kleine plaats, Tiimoka, gelegen in een niet nader genoemd land onderbreken, omdat de trein die dag niet verder rijdt. Hij komt terecht in het hotel waar hij twintig jaar eerder, toen met zijn moeder en tante, ook al eens was. Het verblijf toen had verstrekkende gevolgen: ‘Achteraf bleek het aanzien van zijn wereld er zo fundamenteel door veranderd te zijn, dat hij zich nauwelijks kon voorstellen hoe alles er voordien had uitgezien’. Wat er plaatsvond kon hij konstateren, maar de betekenis ontging hem: ‘Je zag tranen, maar wist niet waarom er gehuild werd, je hoorde een ruzie, maar begreep de reden niet. En later, toen de informatie druppelsgewijs begon los te komen en de ervaring hem het vermogen tot kombineren had gegeven, kon geen enkel nieuw gezichtspunt klaarheid scheppen in iets dat hij allang als duister en ondoorgrondelijk van zich had afgezet’. Het hernieuwde hotelbezoek brengt alle, inmiddels verdrongen herinneringen weer boven. Tijdens een film droomt hij van de oerscène in de film van Ingmar Bergman Ot ridet telgis. Dezelfde scène vond twintig jaar geleden ook plaats in het hotel: zijn moeder liet een vreemde man op haar kamer, de geluiden die de kleine jongen met zijn oor gedrukt tegen het deurpaneel hoort, verwarren hem, maar hij kan ze niet doorgronden. Wat de hoofdpersoon niet ziet van de film droomt hij, wat de lezers zien is a.h.w. de dubbele oerscène: in de film van Bergman en in de herinnering van de hoofdpersoon. Zowel in de film als in Kooimans roman krijgt de jongen de oerscène ‘aangekondigd’, als hij op de gang een erotisch schilderij ziet. In het vierde hoofdstuk poogt de hij-figuur zijn gedachten te ordenen nu hij ‘in deze tijdmachine zit’. Hij slaagt daar niet in, de verwarring na het zien van de geslachtsgemeenschap tussen zijn moeder en de vreemde man heeft er in de loop der jaren toe geleid, dat hij een kille, bedachtzame figuur is geworden, die alle emoties heeft verdrongen. De relatie met zijn moeder is nooit meer verbeterd; hij groeide verder op bij zijn grootmoeder en eenmaal volwassen beperkte het kontakt zich tot een ontmoeting in een kafee of bij haar thuis, waarbij zij zich minachtend tegenover hem gedroeg. In een kafee op de avond na het bezoek aan de film ontmoet hij een meisje dat Engels studeert, hij neemt haar mee naar zijn hotelkamer: ‘Ik zal mijn plicht vervullen. De geschiedenis herhaalt zich? Wel, zij zal zich altijd herhalen en blijven herhalen’. De volgende ochtend pakt hij zijn koffers en gaat naar het station om de trein naar huis te nemen.

Deze geschiedenis onderbreekt het relaas van de ik-figuur, een schrijver, in de oneven hoofdstukken, die na de terugkeer van een reis in een identiteitskrisis geraakt: ‘Er hadden veranderingen plaatsgevonden waar ik geen raad mee wist’. Hij trekt doelloos door de stad, maakt ruzie met vrienden en vriendinnen en is niet in staat verder te

[p. 632]

gaan aan het verhaal waaraan hij voor de reis was begonnen. Tijdens een koncert van een pianist komt hij weer tot zichzelf: ‘Ik had een ogenblik de gewaarwording te ontwaken uit een lichte sluimering: een minieme wankeling van mijn bewustzijn die waarschijnlijk maar een fraktie van een sekonde geduurd had'. Hij ontmoet later op de avond een Amerikaanse, die aan de vooravond van haar vertrek naar huis staat. De aangezwollen spanning ontlaadt zich, zij gaan samen naar bed - de krisis is doorbroken.

De beide verhaallijnen vertonen opmerkelijke overeenkomsten, hoewel ze niet parallel lopen. De werkelijkheid van het onbepaalde ik-verhaal is a.h.w. getransformeerd tot fiktie in het hij-verhaal, maar er is sprake van een gelimiteerde fiktie: Kooiman vertelt het verhaal van Bergmans film vanuit het jongetje en voor iedereen die de film zag, of het scenario las, is dat een kontroleerbaar verhaal, maar hij schrijft óók het vervolg op die film, de verdere levensloop van de jongen. Door zijn verleden te analyseren kan hij, zoals Kooiman dat zelf uitdrukte in een interview ‘de onbespeelbaarheid van de situatie verminderen. Hij verkrijgt een zekere vrijheid door het ontkrachten van de onvrijheid’. De grote stilte is een volledig geslaagd boek; hoe koel ook geschreven, er zit een zinderende wereld van emoties achter verborgen.

De drie verhalen uit De schrijver droomt zijn eksperimenten in verhaaltechniek en op het titelverhaal na weer van hoog gehalte. In De scheefgegroeide boom verliest zijn laatste bladeren haalt een oude man zijn neef van het station om hem naar zijn landhuis te brengen. Het gesprek dat daar wordt gevoerd gaat, behalve over banaliteiten, over de moeder van de jongen. De oom, zo wordt duidelijk, is in werkelijkheid de vader. Het verhaal bestaat uit een groot aantal fragmenten van enkele zinnen, beschrijvingen (in de tegenwoordige tijd) en dialoog, altans zo lijkt het, maar in feite voert de oom het gesprek en komt de jongen niet één keer aan het woord. In Niets gebeurt (ook nu weer in filmische fragmenten) keert een man terug van een bezoek aan Colette, zijn minnares. Tijdens de rit naar huis aarzelt hij of hij niet naar haar zal terugkeren, maar hij rijdt door en treft thuis zijn vrouw dood in de slaapkamer aan na zelfmoord. Kooiman laat de monologue intérìeur van de man samenvallen met de opmerkingen van de emotionele verteller die zich steeds afvraagt of de man zich niet realiseert wat hem boven het hoofd hangt. Het verhaal eindigt dan met: ‘Hij zegt: Ik weet het niet. Ik zeg: Hij weet het niet’.

De schrijver droomt is een beschrijving van een slapende man in een slaapkamer. Als een film-kamera registreert de schrijver de daar aanwezige spullen. Dan klinkt er uit de keuken een fluitketel en komen voetstappen naderbij, de geur van koffie en brood wordt allengs sterker. Het verhaal is geëindigd voordat het begon, de schrijver is er niet om gebeurtenissen te vertellen, de lezer kan zelf zijn verhaal aanvullen, maar De schrijver droomt blijft toch tezeer een schrijfoefening.

Kooimans boeken zijn konstrukties, maar het bezwaar van kunstmatigheid en het laten prevaleren van de vorm boven het eigenlijke verhaal, zoals hem wel verweten wordt, moet toch van de hand worden gewezen. Kooiman wil met opzet beelden, ervaringen konkretizeren, maar wel zo dat er voor de lezer ruimte blijft voor eigen emoties. De schrijver wil niet dikteren of domineren, maar middels zijn boeken de rol van medium vervullen. In zijn beste werk - en is dat niet het enige dat geldt? - slaagt Kooiman hierin volledig. Met zijn tot nu toe geschreven werk moet Dirk Ayelt Kooiman dan ook worden gerekend tot de belangrijkste Nederlandse schrijvers van dit moment, of van konsolidatie van deze positie gesproken kan worden zal nog dit najaar blijken bij de verschijning van de avonturenroman Finlandia.

Daan Cartens, Leiden.

Het werk van Dirk Ayelt Kooiman verschijnt bij Uitgeverij De Harmonie, Amsterdam. De Schrijver droomt (1976) kost f 9.90.