Ons Erfdeel. Jaargang 20

Karel Jonckheere in de (eigen) revisor.

Op zijn vijfenzestigste heeft Jonckheere zijn ‘groot boek’ uitgegeven: Poëtische Inventaris (1972). Op zijn zeventigste bundelt hij gedichten die sedert 1972 zijn ontstaan. De bundel heet Na-Zicht. De gedichten laat Jonckheere, bij wijze van inleiding, voorafgaan door een interview: De familienaam ondervraagd door de voornaam. Jonckheere's tematiek en levensbeschouwing zijn, me dunkt, in zoverre bekend dat dit interview eigenlijk niet meer hoefde, al is het lezenswaard. Het is zoals zijn schrijven: badinerend en parerend. De gevoelsmens wekt, door ironie en schamperheid, graag de indruk onkwetsbaar te zijn. Hij is, zoals hij toegeeft in Vaarwel groot boek aan het slot van Poëtische inventaris, ‘met zichzelf begaan’. Hij schrijft over de eigen ‘binnenwereld’, hij schrijft zijn autobiografie. Die binnenwereld, een krachtcentrale waar gevoelens omgezet worden in poëzie, is belangrijker dan de buitenwereld. Een wereldvisie is Jonckheere grotendeels vreemd. Wél is hij de dichter van de weemoedige, maar de weemoed aldoor relativerende levensbeaming. Levenswijsheid die hierop neerkomt dat hij thuishoort op de aarde, in zijn lichaam bij en mét de naastbestaanden, de levenden tot wie hij zich in liefde verhoudt en de doden, die hij weemoedig blijft gedenken. Zijn verlangen naar de verten, die o.a. resulteerde in een bundel Roemeense suite en in een aantal reisverhalen, is in feite een verlangen naar ‘thuiskomst’ in zichzelf, bij de geliefden. Zelf zegt hij dat levenskunst is ‘verlangen dat het verkregene duurzaam verlangen blijft’. Of nog ‘verlangen wat je reeds bezit’. Genieten in dankbaarheid van wat men heeft of krijgt. Tevredenheid met wat het leven te bieden heeft. Geen

Nu ik nog ben wil ik de dood beleven
te meer daar hij als waarde niet bestaat,
ik pleeg geen roofbouw op een later staat
waar ik als ziel of schim subtiel zou zweven.

Niet eens een lokkend omgekeerd verleden
is het hiernamaals met zijn eeuwigheid,
die dwaze som van korte stukjes tijd
waaraan wij, mens na mens, ons bloed besteden.

Geen syndikaat bij sterven, geen misdeelden,
het grote niets is hedendaags jolijt
verrijs gerust eer ge begraven zijt:
de dood is slechts afwezigheid in beelden.

Binnenwereld en aarde vormen andermaal - uiteraard, na achttien bundels - de inhoud van Na-Zicht. Een dichter die zijn negentiende bundel publiceert en daarbij de leeftijd van de wijsheid heeft bereikt, wordt vrijgesteld van mirakels. Jonckheere heeft zijn belangrijkste gedichten geschreven én gepubliceerd. Je verwacht als lezer enkel dat hij nog een behoorlijk niveau haalt. En dat is met deze bundel beslist het geval. Als bewijs trouwens het zopas geciteerde gedicht waarin Jonckheere zijn verhouding tot de dood ver-dicht Het beste werk, in deze bundel én overigens in heel Jonckheeres oeuvre, is het klassieke, met rustig soepel ritme, strofenbouw, ongedwongen rijmen. De modernere scherven in de cyklus Spiegels bevatten enkele geslaagde aanzetten tot gedichten, maar zijn naar mijn gevoel te brokkelig, te weinig uitgebalanceerd. In de eerste cyklus die de naam van de hele bundel meekreeg én in de derde cyklus Album staan meerdere voortreffelijke gedichten. Werk van een vakman, die inderdaad al wel vroeger dezelfde (of gelijkaardige) zaken heeft gemaakt, maar hét toch maar in de vingers blijft houden. Hoe ook, het waarmerk is er: het zijn gedichten van niemand anders als Jonckheere. Geen tekort bijgevolg, maar het bewijs dat hij een autentiek dichter is met een eigen stem en een tematiek die de zijne is, al is het ook de tematiek van alle (romantische) dichters van vroeger en nu.

In de eerste cyklus wordt vooral het motief ‘thuiskomst’ uitgewerkt. Thuiskomst of terugkeer, het is een motief dat Jonckheere ook vroeger al herhaaldelijk heeft gespeeld en het sluit aan bij het verlangen naar wat men reeds bezit. Terugkeer naar huis nadat hij vrienden uitgeleide heeft gedaan, luidt in de slotstrofe van Verlegen bij weerzien:

Maar op het grind blijf ik plots staan, verlegen
om deze klare winst mij toebedeeld:

[p. 625]

 

gedempt klinkt mij de jonge hartklop tegen

 

van wie in eeuwig duister Mozart speelt.

Terugkeer ook naar de poëzie (in Sinds lang niet meer en Come back): het schrijven ‘in de schemer’; het schrijven ‘met zondagslicht’, het schrijven van het woord ‘zomernacht’, in feite allemaal alibi's om een gedicht te schrijven over een gedicht (of over een woord dat een poëtische stemming verdicht). Naast dankbaar beschouwende poëzie-gedichten en taal-gedichten zijn er dan de leven-gedichten, grotendeels autobiografisch, waarvan ik graag citeer:

Wat voor geheim bergt deze burger
die niet gelooft in kerk en staat,
wie is die rusteloze zwerver
die steeds in zijn pantoffels staat?
Waar schrijft die luiaard al zijn boeken,
wat al verzwijgt die babbelaar,
waarom ontvlucht hij trouwe vrienden
en scheidt hij vechters van elkaar
Hoe lang zal deze grijsaard slapen,
hoe rap verslijt zijn broze hart,
wat houdt hem weg van 't openbare
maar drijft hem naar een boekenmarkt?
Kan deze stugge man beminnen,
is deze spotter ooit serieus,
trekt ooit zijn buiten op zijn binnen,
leidt hij zichzelf soms bij de neus?
Waaraan zal deze man eens sterven,
hij die slechts om te leven leeft
maar van geen eeuwigheid wil weten
omdat hij daar geen lichaam heeft?

Waarom in die trant verder schrijven,
waarom in 't ijle nog gedregd,
waarom wil ik nog wakker blijven,
de nacht heeft alles stilgelegd?,
Misschien kan ik u toch wel paaien
bij 't slot van dit vermoeid gedicht:
ik blijf voor alle winden open,
ik ga voor alle vlagen dicht.

De dichter schrijft beamend over het leven, vol overgave en zelfbeveiliging, zoals hij trouwens altijd heeft gedaan. De cyklus Na-Zicht is een ‘thuiskomst’ waar hij altijd is geweest, in de liefde: voor de moeder, de vrouw, de zoon, de vrienden, de poëzie en de taal.

In de tweede cyklus Spiegels gebeuren er een aantal versmeltingen: vader-dichter-eigen zoon; moeder-dichter-moeder in de dichter. In deze spiegelscherven kijkt de dichter overigens aldoor ook naar zichzelf. Maar er zijn ook nog andere scherven: de herinnering, de geschreven boeken, een kerkhof, zijn eigen blik, de regen, een boomstronk die door het vuur verteerd wordt, een stervende bij wie hij te laat komt, Ravel en diens muziek gespeeld door zijn zoon, een spoorgids, een dode vrouw naast de weg, de ochtendzon, de krant... In al deze fragmenten heeft Jonckheere blijkbaar zijn leven als in zovele werkelijke spiegels willen vastleggen en kan hij het ook nog even bekijken, maar de grondtoon is weemoed:

Hij is nog zomer
in zijn herfst
glundert zij.
Ik stook mij op want
zij is dol op haardvuur
jubelt hij.
Ze liegen beiden zichzelven toe
ze hebben elkander zo lief.

De laatste cyklus Album bestaat in hoofdzaak uit herinneringsmomenten die de dichter blijkbaar koestert en die hij, ook voor later als alles voorbij zal zijn, wil bewaard zien: Hertobag-Poesta, een herinnering aan ‘Augustus 1951’, een herinnering ook aan zijn geboortestad Oostende, een gedicht dat Dood van een ven heet en een vrij goed milieugedicht is, een gedachtenis aan Godfried Bomans en het heel mooie Na het feest, waarin de weemoed van twee gehuwden en de innigheid van het samenzijn aangrijpend is verwoord. En niet te vergeten, naast de speelse rijmprent over een ‘berk’ waaruit een ‘boek’ wordt gemaakt dat ‘voor wie mij leest’ zal ‘ruisen als een berk’, het ‘gezelliaanse’

Katelijne, lief geweld,
die het raadsel van je leven
reeds in zeven jaren telt, -
weet dat, nu je 't wonder raakt,
hoe gewijd ook die het geven,
alle brood naar de aarde smaakt.

In dit versje drukt Jonckheere zijn binding met de aarde uit. En het wordt zowaar een religieuze binding.

Na-Zicht is in het oeuvre van Karel Jonckheere geen eersterangsbundel, al bevat hij een ruim aantal goede gedichten. Toch blijft het een heel behoorlijk werkstuk. De zeventiger doet het toch maar! Er zijn weinig dertigers die het op eenzelfde peil kunnen.

Willy Spillebeen.

Karel Jonckheere, Na-Zicht, Uitgeverij Manteau, Brussel, 1976.